Een tekstkritisch probleem: Johannes 7:53-8:11

Uit de beschikbare handschriften kunnen we afleiden dat het verhaal van de overspelige vrouw oorspronkelijk waarschijnlijk geen deel uitmaakte van het evangelie volgens Johannes. Dat blijkt uit verschillende aanwijzingen. Allereerst mist deze passage in een aantal handschriften. Het gaat daarbij niet om één specifieke groep, maar om zeer uiteenlopende handschriften: Griekse, Oud-Latijnse, Syrische en Koptische. Daarnaast is er de vermelding door een twaalfde-eeuwse monnik, een zekere Euthymius Zigabenus, dat de nauwkeurige kopieën van het Johannes-evangelie deze passage niet bevatten. En ten derde staat er in veel handschriften bij dit gedeelte een sterretje of een ander teken dat aangeeft dat de overschrijver wist dat het niet oorspronkelijk bij de tekst hoorde. Naast dit externe bewijs zijn er ook interne aanwijzingen. Ten eerste doorbreekt het gedeelte de doorgaande lijn van Johannes 7:52 naar Johannes 8:12. En ten tweede bevat Johannes 7:53-8:11 wat betreft stijl en woordgebruik opvallende verschillen met de rest van het Johannes-evangelie. Zo komt het woord presbuteroi (‘oudsten’, vers 9) in de rest van Johannes niet voor; en hetzelfde geldt voor katakrino (‘veroordelen’, vers 10 en 11). 8 Hij bukte zich weer en schreef op de grond. 9 Toen ze dat hoorden gingen ze weg, een voor een, de oudsten het eerst, en ze lieten hem alleen, met de vrouw die in het midden stond. 10 Jezus​ richtte zich op en vroeg haar: ‘Waar zijn ze? Heeft niemand u veroordeeld?’ 11 ‘Niemand, ​heer,’ zei ze. ‘Ik veroordeel u ook niet,’ zei ​Jezus. ‘Ga naar huis, en zondig vanaf nu niet meer.’

Toch denken veel onderzoekers dat dit geen late toevoeging is, maar een verhaal dat al in een heel vroeg stadium werd verteld. Deze vertelling was namelijk al in de derde eeuw bekend, bijvoorbeeld bij Dydimus de Blinde (circa 313-398), die vermeldt dat het in ‘sommige evangeliën’ te vinden is. Hiëronymus (circa 347-420) nam het op in de Latijnse Vulgaat, maar vermeldde erbij dat deze passage mist in sommige handschriften. De vraag is waar deze passage van oorsprong thuishoort. In de Griekse handschriften staat dit verhaal van de overspelige vrouw niet altijd op de plaats waar het nu staat. Er waren overschrijvers die meenden dat dit verhaal beter paste na Johannes 7:36, of Johannes 7:44, of Johannes 21:25. En in sommige handschriften staat het zelfs in een ander evangelie, namelijk in Lucas, na Lucas 21:38. Maar in de meeste handschriften die dit verhaal bevatten, staat het na Johannes 7:52. Omdat het een oude traditie betreft en omdat de passage meestal na Johannes 7:52 is opgenomen, vind je deze tekst ook in de moderne tekstedities, zoals die van Nestle-Aland. De passage staat dan tussen dubbele haken [[…]], net zoals bijvoorbeeld het ‘lange slot van Marcus’, zodat je kunt zien dat het niet origineel is.

In de kerkgeschiedenis speelt het verhaal van de overspelige vrouw een belangrijke rol, met name in de Westerse (Latijnse) traditie. Het verhaal werd in de vroege kerk gebruikt om aan te tonen hoe groot Gods vergeving is, en dat je met medelijden naar zondaars moet omzien. Augustinus (354-430) zei naar aanleiding van deze tekst dat je niet mag scheiden als er overspel is gepleegd, en hij verweet zijn tegenstanders dat ze het gedeelte uit Johannes hadden geknipt.
Het is een prachtig verhaal, en het is belangrijk dat het in de vertaling van de Bijbel wordt opgenomen. Waar het precies vandaan komt blijft raadselachtig. Maar alles wijst erop dat het niet bij de oorspronkelijke tekst van het Johannes-evangelie hoorde.