Een tekstkritisch probleem: Handelingen 15:17-18

In de Statenvertaling (SV) en de Herziene Statenvertaling (HSV) is Handelingen 15:18 langer dan in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV). De moderne teksteditie van Nestle-Aland, die aan de basis van de NBV staat, heeft de kortere lezing, en de Textus Receptus, de basistekst van de (H)SV, heeft een langere lezing.
In dit gedeelte in Handelingen is Jakobus aan het woord. Hij citeert hier uit Amos 9, maar de slotwoorden van het citaat verschillen dus in de twee versies. In het ene geval is de bijstelling ‘die dit alles van oudsher heeft aangekondigd’ (NBV) en in het andere geval ‘Die dit alles doet’ (SV en HSV). Bovendien wordt er in de versie die de SV en de HSV volgen nog een zin aan toegevoegd: ‘Aan God zijn al Zijn werken van eeuwigheid bekend.’
De NBV volgt hier de oudste Griekse tekst. Heel letterlijk staat er: ‘makende deze dingen bekend van eeuwigheid af’. Het valt goed te begrijpen dat die tekst later is aangepast. Want in Amos 9:12 staan op deze plaats de woorden ‘die dit alles doet’. Heel letterlijk vertaald staat er: ‘makende deze dingen’.

Het begon ermee dat in de Griekse tekst van Handelingen 15 een citaat uit Amos 9 stond dat niet precies de bekende tekst van Amos volgde. In plaats van de bekende slotwoorden ‘makende deze dingen’ (= ‘die dit alles doet’) stond er ‘makende deze dingen bekend van eeuwigheid af’ (= ‘die dit van oudsher heeft aangekondigd’). Dit leidde tot onzekerheid bij overschrijvers. Enerzijds leek de Griekse tekst precies de woorden van Amos 9:12 te volgen (‘makende deze dingen’), maar anderzijds volgde daarop nog een paar woorden ‘bekend van eeuwigheid af’, waardoor in het Grieks het ‘maken’ als ‘bekendmaken’ moet worden opgevat.
De manier waarop overschrijvers dit hebben opgelost, laat zien hoe zorgvuldig ze doorgaans te werk gingen. Ze wilden laten zien dat Handelingen 15 de tekst uit Amos 9 correct citeert. Daarom koppelden ze de woorden ‘makende deze dingen’ los van de slotwoorden ‘bekend van eeuwigheid af’. Nu klopte het citaat. Maar de slotwoorden hingen in de lucht. In plaats van die woorden te schrappen, bouwden ze er, heel voorzichtig, een nieuwe zin omheen: ‘Al deze dingen zijn God van eeuwigheid af bekend, al zijn werken’. De HSV vertaalt dit als ‘Aan God zijn al Zijn werken van eeuwigheid bekend’.

Overschrijvers waren erg bezig om vermeende fouten in de tekst van het Nieuwe Testament te verbeteren. Zo zorgden ze ook voor een aanpassing van Handelingen 15, waardoor de Griekse tekst een correct citaat van Amos 9:12 biedt.
Inmiddels hebben uitleggers er meer oog voor gekregen dat de citaten in het Nieuwe Testament lang niet altijd het Oude Testament tot op de letter volgen. Zo biedt Handelingen 15:17-18 in de oudste Griekse tekst een variatie op Amos 9:11-12. De slotwoorden van het citaat zijn anders, en lijken geïnspireerd te zijn op Jesaja 45:21. Dit in elkaar schuiven van verschillende profetieën zien we veel vaker in het Nieuwe Testament.
Bij het verbeteren van de tekst maakten overschrijvers een nieuwe, zelfstandige zin van de woorden ‘bekend van eeuwigheid af’. Door deze ingreep verschuift echter ook de theologische nadruk. In de oudste tekst, zoals die wordt gevolgd in de NBV, ligt de nadruk op Gods belofte: al eeuwen geleden, zegt Jakobus, heeft God in de schrift bekendgemaakt dat ook de niet-Joden deel van Gods volk zullen mogen worden. In de aangepaste tekst, zoals de SV en de HSV die bieden, ligt de nadruk op wat God doet, zoals hij dat van eeuwigheid af al heeft besloten. Daarmee wordt deze tekst een bewijstekst voor de predestinatie: een kwestie die in de kerkgeschiedenis een grote rol ging spelen.