Ongemakkelijk erfgoed: de ‘Slave Bible’
Van Genesis 45, over de broers van Jozef die van Egypte naar Kanaän terugreizen om Jakob te vertellen dat Jozef leeft, springt de lezer op dezelfde pagina naar Exodus 19. Daarin is te lezen dat het volk Israël aanwezig is bij de berg Sinaï. In de zogenoemde ‘Slave Bible’ uit 1807 ontbreken de verhalen over de onderdrukking en de bevrijding van het volk Israël uit de slavernij in Egypte volledig. Dat is niet toevallig. Alle passages waarin bezwaren tegen het slavernijsysteem konden worden gelezen, zijn nauwkeurig uit deze voor het onderwijs aan tot slaaf gemaakten bedoelde Bijbel verwijderd om slavenopstanden te voorkomen. Zo bleef slechts een tiende van het Oude Testament over en de helft van het Nieuwe Testament.
De volledige titel van het in 1807 verschenen boek is Select Parts of the Holy Bible for the use of Negro Slaves, in the British West-India Islands. De missionarissen van de Britse Society for the Conversion of Negro Slaves gebruikten deze selectie van Bijbelteksten om tot slaaf gemaakten op de Britse Caribische eilanden te bekeren. Ze kwamen daarmee de plantage-eigenaren tegemoet: ze predikten er bekering en nederigheid mee, maar lichamelijke vrijheid voor de tot slaaf gemaakten werd er niet mee verkondigd.
Naast de uittocht uit Egypte ontbreken ook andere teksten die gaan over bevrijding van slavernij, zoals die uit de brief aan de Galaten:
- ‘Er zijn geen Joden of Grieken, slaven of vrijen (…) u bent allen één in Christus’ (Galaten 3:28
) en - ‘U bent nu geen slaven meer…’ (Galaten 4:7
).
Andere Bijbelpassages zijn bewust wel opgenomen in de selectie, zoals Efeziërs 6:5, waarin staat:
Exemplarisch
Veel mensen vandaag hebben nog nooit van de ‘Slave Bible’ gehoord. Dat is niet vreemd, want er zijn slechts drie exemplaren in openbare collecties bekend: één in de Verenigde Staten en twee in Groot-Brittannië. Over de verspreiding en het gebruik ervan is weinig bekend. Er wordt verondersteld dat hij relatief kort en in een klein gebied actief is gebruikt. Waarschijnlijk was de oplage klein, circa duizend exemplaren. Toch is de ‘Slave Bible’ exemplarisch voor de wijze waarop witte mensen met een belang in de slavenhandel met de Bijbel in de hand slavernij hebben gelegitimeerd en in stand hebben gehouden en tot slaaf gemaakte mensen hebben onderdrukt. Zo lieten Nederlandse plantage-eigenaren in Suriname lange tijd bewust geen zendelingen toe op hun plantages om tot slaaf gemaakten niet op ideeën te brengen. Zij zagen in kerstening een bedreiging van hun economische belangen en waren bang om gedoopte slaven vrij te moeten laten. Toen de afschaffing van de slavernij onafwendbaar bleek werden zendelingen bewust wel toegelaten op plantages, waarbij zij tot slaaf gemaakten vaak opriepen tot nederigheid en gehoorzaamheid aan hun meesters.
Echte kerkdiensten – in het geheim
De selectieve Bijbelverkondiging beperkte zich dus niet tot de Britse missionarissen die de ‘Slave Bible’ gebruikten. De Amerikaanse Lucretia Alexander, een voormalig tot slaaf gemaakte vrouw, getuigde daarvan in 1938:
‘The preacher came and he’d just say, “Serve your masters. Do whatsomever your master tells you to do.“ Same old thing all the time. My father would have church in dwelling houses. Sometimes they would have church at his house. That would be when they would want a real meetin’ with some real preachin’… They used to sing their songs in a whisper and pray in a whisper.’
Lucretia vertelt dat zij en haar lotgenoten liever zelf in het geheim (samenscholen was verboden) kerkdiensten hielden dan dat ze luisterden naar een witte predikant die keer op keer Efeziërs 6:5 herhaalde.
Bron van hoop
Precies de uit de ‘Slave Bible’ weggelaten passages zijn degenen waarop abolitionisten zich beriepen in hun strijd voor afschaffing van de slavernij. Voor veel tot slaaf gemaakte mensen waren de uit de ‘Slave Bible’ weggelaten verhalen een grote bron van hoop op bevrijding uit slavernij. Spirituals, geestelijke liederen die ontstonden onder Amerikaanse tot slaaf gemaakten, als Go Down Moses (let my people go) laten juist zien hoe geliefd het verhaal over de uittocht uit Egypte was en hoe het door tot slaaf gemaakten werd betrokken op hun eigen situatie.
When Israel was in Egypt’s land,
Let My people go;
Oppressed so hard they could not stand,
Let My people go;Go down, Moses,
Luister op Youtube
Way down in Egypt’s land,
Tell old Pharaoh:
Let My people go.
Kunsthistoricus Rianneke van der Houwen is Van Oord conservator voor het Nederlands protestantisme in Museum Catharijneconvent, Utrecht.
Een exemplaar van de ‘Slave Bible’ was te zien in de door haar samengestelde tentoonstelling Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop
Momenteel bereidt zij een tentoonstelling voor over de relatie tussen de Nederlandse kerk(en) en het slavernijverleden, die van 27 juni t/m 22 september 2024 te zien zal zijn in Museum Catharijneconvent.
