Slavernij-excuses, collectieve verantwoordelijkheid en de Bijbel
Onlangs bood minister-president Mark Rutte excuses aan voor het Nederlandse slavernijverleden. De reacties zijn verdeeld: heeft hij dit met genoeg overleg gedaan? En is het niet vreemd om excuses aan te bieden voor iets wat deze generatie niet gedaan heeft? Wat zegt de Bijbel eigenlijk over collectieve verantwoordelijkheid?
Collectieve verantwoordelijkheid in de Bijbel
Dr. H. ten Brinke
Kun je verantwoordelijk zijn voor wat anderen hebben gedaan? Vanuit een liberale nadruk op het individu is het antwoord van moderne westerse mensen vaak: nee, dat kan niet; ik ben alleen verantwoordelijk voor wat ik zelf gedaan heb. Tegelijk is er een besef van een collectieve verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld voor het slavernijverleden.
De Bijbel kent die collectieve verantwoordelijkheid ook. Er worden mensen gestraft voor wat anderen gedaan hebben. Lees Numeri 16:23-33
En in het tweede van de tien geboden zegt de HEER: ‘Als ouders Mij haten en zondigen, roep Ik hun kinderen daarvoor ter verantwoording, tot in het derde en vierde geslacht’ (Ex. 20:5
Ook het hele volk wordt soms gestraft om de zonde van zijn koning (Saul: 2 Sam. 21:1
Moeilijk te verklaren
Hoe kunnen we die collectieve bestraffing begrijpen? Er is wel gezegd dat er een ontwikkeling is in de Bijbel: collectieve bestraffing zou horen bij een vroegere periode, individuele vergelding zou het kenmerk zijn van een latere periode. Maar collectieve en individuele bestraffing komen naast elkaar voor in dezelfde Bijbelboeken (bijvoorbeeld Deut. 5:9
Een andere verklaring is dat een gezin of een volk werd beschouwd als het bezit van de ‘leider’ (de vader of de koning). Wanneer die leider had gezondigd, kon hij worden gestraft doordat zijn bezit (zijn gezin of zijn volk) werd aangetast. Maar ook deze verklaring voldoet niet. Wanneer bijvoorbeeld koning David een volkstelling organiseert, is hij het die zondigt (2 Sam. 24:17
Een derde verklaring stelt dat er in het denken van het Oude Israël sprake was van een ‘collectieve persoonlijkheid’: er zou een soort psychische eenheid zijn tussen de leden van eenzelfde sociale groep, waardoor er een vloeiende overgang zou zijn tussen een individu en een groep. Deze aanname berust op achterhaalde antropologische inzichten, en wordt tegenwoordig niet meer houdbaar geacht.
Het huis van de vader
Een verklaring die meer hout snijdt sluit aan bij het begrip ‘het huis van de vader’: de grootfamilie van meerdere generaties, onder leiding van de (groot)vader, die in één gemeenschappelijk huis woont of samen een compound bewoont (Genealogie en familie). Het ‘huis van de vader’ is de basale sociale context van iedere Israëliet, en ook de morele context: het huis is betrokken bij de schuld van die vader, en kan voor die schuld gestraft worden. Overigens betreft die vergelding hoogstens vier generaties, terwijl God zijn liefde bewijst ‘tot in het duizendste geslacht’ van degenen die Hem liefhebben (Ex. 20:5-6
In overdrachtelijke zin wordt ook het hele volk Israël een ‘huis’ genoemd: het huis van (stamvader) Israël (bijvoorbeeld in Ezech. 18:29 en 31
Dus: ben je verantwoordelijk voor wat anderen gedaan hebben?
De sociale context van de Bijbel is niet meer die van onze tijd. Wel laat de Bijbel zien dat er naast de individuele verantwoordelijkheid ook een collectieve verantwoordelijkheid kan bestaan voor bepaalde misstanden in het verleden (bijvoorbeeld slavernij) of in het heden (bijvoorbeeld het lot van vluchtelingen, armoede, racisme), ook zonder dat je daaraan als individu bewust hebt bijgedragen of bijdraagt.
Dr. Henk ten Brinke is systematisch theoloog en als docent theologie werkzaam in Noord-Afrika.
Bijdrage uit de Wetenschapsbijbel
Deze bijdrage is afkomstig uit de 'De Bijbel met bijdragen over geloof, cultuur en wetenschap', ook bekend als de Wetenschapsbijbel, een uitgebreide themabijbel voor iedereen die zich wil verdiepen in de verhouding tussen de wereld van de Bijbel en de 21e eeuw. Voor Bijbellezers die een stapje verder willen gaan, die niet bang zijn voor kritische vragen, en die ook in de 21e eeuw pal voor de waarde van de Bijbel staan. In deze uitgave is de tekst van de Bijbel, in de vertaling van de NBV21, samengebracht met betrouwbare inzichten, geschreven door 60 wetenschappers met liefde voor de Bijbel. Zo kun je als lezer zelf je mening vormen en vol vertrouwen in gesprek gaan over thema’s die ons allemaal raken.