Esther van Fenema: ‘We kunnen van Job veel leren’
‘De wereld moet leuk en geweldig zijn. Je moet 24/7 gelukkig zijn.’ Dat is het levensgevoel van nu, zeker bij jongeren, weet Esther van Fenema. ‘Daarom kan het verhaal van Job met name ook voor jonge mensen interessant zijn. Het lijkt me heel nuttig om de confrontatie aan te gaan met grote ellende en hoe je daarmee om zou gaan.’
Ik sprak met Van Fenema over het boek De lijdende mens. Perspectieven op lijden, schuld en troost bij het boek Job
Voordat je begon met het schrijven van je essay, las je opnieuw het Bijbelboek Job. Wat deed dat met jou als psychiater?
‘Het raakte me dat dit een heel interessant Bijbelverhaal is voor psychiaters van nu. Waarom? Omdat het een tijdloos verhaal is over lijden en hoe je daarmee om kunt gaan. Mensen die kwetsbaar zijn en heftige dingen meemaken, kunnen er een psychische ziekte aan overhouden. Dat maak ik dagelijks mee in mijn spreekkamer. Ook al is het verhaal van Job oud, als je het leest, merk je dat er niet veel nieuws onder de zon is.’
Maar het lezen van Job raakte je ook als mens, veronderstel ik.
‘Zeker. Het gaat immers over iemand die wanhopig probeert controle te krijgen over wat hem overkomt, grip te krijgen op minstens de oorzaak. Dat herken ik – zeker als het stormt in je leven. Dan wil je niet verdwijnen in de chaos van de ellende.’
Van controle naar vertrouwen
Je snijdt in je essay een actueel thema aan: maakbaarheid en voorspelbaarheid. Daar houden we van. Maar volgens jou is dat een illusie.
‘Neem nou Job. Je ziet dat het hem niet lukt om grip te krijgen op wat hem overkomt. Ook de vrienden van Job doen hun best. Ze redeneren erop los: “Als je dit of dat niet had gedaan, was het allemaal vast niet gebeurd.” Alsof het leven maakbaar is en je er controle over hebt. Maar zo is het niet. De pogingen van de vrienden om er grip op te krijgen lukken niet. En dan blijft er niet veel meer over dan proberen te vertrouwen en hoop te houden. Dat klinkt makkelijk, maar het is net zoiets als in het diepe springen. Een sprong in het onbekende, terwijl je geen kant meer op kunt. Precies dat zie je Job doen, aan het eind van het verhaal, en dan vindt hij troost. Daarmee houdt Job ons ook een spiegel voor als het gaat om “geloven”. Geloven gaat in de kern om vertrouwen. Dat is juist het loslaten van de poging om grip op je leven te houden. Dat lukt je niet. Zo werkt het leven niet. Ook dat is heel fascinerend aan dit Bijbelverhaal.’
Rouwfases
Jij herkent in het Bijbelverhaal over Job een in onze tijd bekend patroon over de omgang met lijden en verdriet. Kun je dat uitleggen?
Mensen die een groot verlies lijden gaan door rouwfases heen. Hoe precies, dat verschilt van mens tot mens, weet Van Fenema. ‘Ontkenning is zo’n fase. Andere fases zijn woede, onderhandelen, en somberheid. En uiteindelijk komt dan de acceptatie. Dan realiseer je je hoe ernstig het is wat je meemaakt. In het boek Job herken je nagenoeg al die rouwfases. Ook dat maakt het een heel boeiend boek. Neem bijvoorbeeld woede. Je ziet Job boos worden over Gods onredelijkheid (o.a. Job 9:17-18, Job 13:23-24; zie pag.26-28 van het boek).’
Voor veel Nederlanders en Vlamingen is de Bijbel een oud en achterhaald boek. Waarom zou je daar nog in lezen, denken ze. Wat vind jij?
‘Juist in onze tijd is het fijn en nuttig om oude boeken te lezen, zoals dit verhaal. Ook al ziet de wereld er nu anders uit dan in de Oudheid, ons brein is niet veranderd. Als je ziet hoe er in het boek Job wordt omgegaan met groot leed, daar kunnen wij nog wat van leren. Kunnen we het hebben als niet alles leuk en geweldig is? Het boek laat zien hoe Job zijn ellende aangaat. Job probeert het niet weg te verklaren en toch nog te genieten of een reisje te maken. Hij gaat er vol in en komt uiteindelijk tot inzicht. Ik vind het mooi dat zijn lijden aan het eind een doel blijkt te dienen; dat het niet alleen maar lijden op zichzelf is.’
Wat zegt de Bijbel over lijden
Lijden door bijvoorbeeld ziekte of verdriet kan veel vragen oproepen. Waarom overkomt dit me? Heeft het een reden? Die worsteling kan erg zwaar zijn. Ook in de Bijbel lees je over de ervaringen van mensen die met lijden te maken krijgen. Net als wij zoeken de schrijvers van de Bijbel naar zin en troost.
Omslagpunt
Wat was het keerpunt in het verhaal van Job?
‘De omslag is, denk ik, het moment dat Job de controle loslaat. En dan gaat hij vertrouwen op God. Dat is het mystieke kantelpunt in het verhaal.’
Wie moeten volgens jou het boek De lijdende mens lezen?
‘Ik denk dat het zeker iets is voor jonge mensen, zoals ik aan het begin al zei. Maar het boek heet niet voor niets De lijdende mens. Ieder mens krijgt vroeg of laat met lijden te maken. Daarom kan iedereen iets hebben aan Job en aan wat Christophe Vekeman, Désanne van Brederode, Matthijs de Jong en ik daarover schrijven in dit boek.’
