Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is

Katja Tolstoj ontvluchtte Rusland ruim dertig jaar geleden en was in 2022 Theoloog des Vaderlands. Ze doorgrondt het Oosters-Orthodoxe christendom en houdt zich bezig met getraumatiseerde samenlevingen. Wat is volgens haar het belang van de theologie en de Bijbel in deze tijd van oorlog, rampen en onzekerheid?

‘Een van mijn promovendi woont in Kiev. Het lijkt Job wel, hij krijgt het ene verlies na het andere over zich heen. Hartverscheurend. Zulke verhalen malen door mijn hoofd,’ zucht Katja Tolstoj. Ze hield onlangs, twee jaar na haar benoeming, haar oratie als hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, ze geeft interviews, en ze is betrokken bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen in Kampen.

Ik ben altijd in de eerste plaats vrouw en moeder. Dan komt er heel lang niets en daarna al het andere. Ik wilde een betere toekomst voor mijn tweeling. Mijn dochters weten hoe gelukkig het mij maakt dat ik hun moeder mag zijn. Een collega zei laatst tegen me: ‘Je kinderen hebben niet eens gemerkt wat voor een carrière jij gemaakt hebt!’ (Schatert:) Dat vond ik een enorm compliment!

Maar ik was geen type om, toen de kinderen zou oud waren dat ze naar school gingen, alleen maar de ramen te lappen. Ik hield van literatuur en filosofie. Een goede bekende zei tegen me dat theologie daarop leek. Dus besloot ik theologie te studeren, want dat kon in Kampen. Eigenlijk zou ik naast theologie ook geneeskunde en het liefst psychiatrie willen studeren. Ook die vakken gaan immers over de ziel en hoe zij heelt of geneest. Theologie gaat over de diepste, meest existentiële gronden van het menselijk bestaan. Ieder mens die nadenkt over het bestaan en verder kijkt dan het hier en nu, komt voor vragen te staan waar theologie zich mee bezighoudt: Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Hoe verhoud ik mij tot mijn medemens? Probeer het maar eens uit bij uw atheïstische buurman!

Omdat je in zijn boeken elke keer nieuwe dingen ontdekt. Dostojevski schrijft op een ongelooflijk rijke manier over de laatste, belangrijkste, meest existentiële vragen. De oosters-orthodoxe theologie kan de westerse theologie enorm verrijken en dat laat Dostojevski in geconcentreerde vorm zien.

Dat theologie over de héle mens gaat en niet alleen iets voor onze hersenen is. Westerse theologie is gewend dingen systematisch te doordenken. Dat waardeer ik; ik ben zelf systematisch theoloog. Maar de oosters-orthodoxe theologie leerde mij juist die betrokkenheid van de gehele mens en ook de hele schepping in mijn theologiebeoefening. En dit vereist eerlijkheid en lef. Voor de duidelijkheid, ik ben zelf niet oosters-orthodox. Durf ik ál mijn geloofsgronden kritisch te bevragen? Door al mijn bodems heen te vallen? Kloppen de doctrines en de dogma’s waarin ik zeg te geloven? Hoe sta ik daar zelf tegenover? Doorvragen tot op het bot, zonder te weten hoe je eruit komt, net als Dostojevski deed. Van hem leerde ik dat mensen complexe wezens zijn en dat simpele antwoorden niet passen bij het complexe bestaan. Keuzes zijn geen lood om oud ijzer: het komt erop aan wat jij doet of niet doet.

Mits goed uitgewerkt, verandert die visie – die op basis van de Bijbel stelt dat alles doordrongen is van het goddelijke – je waardensysteem. Het zet alles in een ander licht. Helaas is die visie nog weinig bekend. Daar verandering in brengen is één van mijn speerpunten als Theoloog des Vaderlands.

(Denkt even na) Ik weet het niet. Ik ben altijd gelovig geweest. Het is een existentieel gevoel dat ik niet kan uitleggen, een gevoel van gedragen te zijn. Dichterbij kan ik niet komen. Een favoriete tekst van mij is Exodus 3:5, waar Mozes God ontmoet:

Een ervaring van het heilige, een Godservaring, is niet alleen strikt individueel, maar we moeten die ook niet te snel naar de menselijke taal vertalen. Niet voor niets begint elk ‘positief’ spreken over God in de theologie vanuit een grondbesef dat onze taal altijd inadequaat zal blijven. Negatieve theologie gaat aan de positieve theologie vooraf. God heb je niet in je broekzak.

Ik kom uit een familie van dissidenten, ik las als kind Solzjenitsyn en leerde gedichten uit mijn hoofd van dichters zoals Anna Achmatova, een geniale Russische dichteres die een monument dichtte over het lijden in de Sovjettijd. De verhalen uit de Goelagkampen bleven me achtervolgen. Op de allereerste dag van mijn theologiestudie hoorde ik over de ‘theologie na Auschwitz’. Ik dacht meteen: dan komt er nu vast ook een sterke man die ‘theologie na Goelag’ op de kaart gaat zetten. Maar hoe nodig dat ook was, het gebeurde niet. En omdat in Rusland onder Poetin elke systematische bezinning op het verleden ontbrak, besloot ik om dat zelf te gaan doen.

Theorie en praktijk moeten samen op gaan. Theologie vormt als 'wereldbeschouwing' de brug tussen theorie en praktijk. Die rol speelde de theologie bijvoorbeeld in Zuid-Afrika na de apartheid, toen wit en zwart zich met elkaar moesten leren verzoenen. En in Duitsland hielp de ‘theologie na Auschwitz’ bij de vorming van een andere mentaliteit na de oorlog. Daar kunnen we van leren – ook in Nederland, bijvoorbeeld bij het verwerken van het slavernijverleden, geestelijke verzorging en alle andere traumatische situaties.

Mijn colleges over extreme ontmenselijking in de Goelag zijn een eyeopener voor mijn studenten. Dat verrast me en het stemt me dankbaar. Sommigen van hen werken al in een kerkelijke gemeente en komen daar getraumatiseerde mensen tegen. Vaak hoor ik dat ze er een werkstuk over willen maken of erop willen afstuderen of promoveren.

Dat het trauma en het onverwerkte verleden van de Sovjetunie er de oorzaken van zijn. Patriottisme, propaganda en mythevorming – alles uit de Sovjettijd herhaalt zich, in andere vorm. Mijn leeropdracht is er nóg urgenter door geworden.

Dat is heftig, hè … het noodzaakt ons, zoals ik al zei, om onze hele theologie opnieuw te doordenken. Ik bestudeer extreme ontmenselijking. In mijn oratie zei ik dat deze toestand niet valt onder wat we ‘zonde’ noemen, maar ons voorbij de zondeval voert. Ze dwingen me om kleur te bekennen, als mens en als theoloog. Mijn antwoord is: geloven is alleen maar mogelijk desondanks.

Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is. Dat hangt samen met waar ik het al over had: dat God aanwezig is in al het geschapene. We kunnen niet precies bepalen: ‘Hier is God meer aanwezig en daar wat minder’ – ook al zijn we daartoe wel geneigd ten overstaan van het radicale kwaad. We zijn hier niet bij de apotheker! Ook daarom spreekt die tekst uit Exodus 3 mij zo aan: we moeten niet te dichtbij willen komen, dit is heilige grond.

Ja. (Stilte.) Ik zit daar ook precies zo in. Omdat geloven een weten is, diep vanbinnen, dat God er is en dat Hij een persoonlijke God is. En omdat alles met elkaar verbonden is, in goddelijke verbondenheid.

Toen ik een jaar of tien was, nam mijn vader een Bijbel mee naar huis. Hij had een bijbaan als arts bij het Orthodoxe Seminarie in Sint-Petersburg. Dat was de eerste Bijbel die ik zag, en die bijbaan bracht me ook in aanraking met de Russisch-Orthodoxe kerk. Wat de Bijbel me brengt? Ik noemde al Exodus 3. Maar het Bijbelhoofdstuk waarvan ik het meest van houd is 1 Korintiërs 13, het loflied op de liefde. Dat maakte als kind al veel indruk op me, omdat het zó mooi is. Steeds meer ben ik de betekenis van de ‘kenotische’, opofferende liefde (agape) gaan begrijpen. Liefde waar je, in plaats van jezelf voorop te stellen, plaats maakt voor de ander.

Interview en tekst: Peter Siebe