Bijbelvertalen: een eigen getuigenis

In een tijd van Google Translate lijkt vertalen vanzelfsprekend te zijn geworden, niet iets om nog lang bij stil te staan. Toch is het vertaalproces een bijzonder, zelfs uniek, gebeuren. Zeker als het om de Bijbel gaat. Matthijs de Jong legt uit wat dat bijzondere karakter inhoudt.

In het christendom is het idee belangrijk dat elke taal geschikt is om het evangelie te ontvangen en uit te drukken. Christenen hebben geen heilige taal die gezien wordt als dé taal voor Gods woord. In plaats daarvan geloven ze dat elke taal en cultuur het goede nieuws op zijn eigen manier kan omarmen en weergeven. Natuurlijk wordt het evangelie altijd in woorden en ideeën uit de cultuur van een bepaalde groep mensen uitgedrukt, maar geen enkele vertaling kan claimen de enige juiste of definitieve manier te zijn om Gods woord te vertolken. Dit uitgangspunt is heel belangrijk bij het vertalen van de Bijbel.

De bekende geleerde Lamin Sanneh, kenner van het wereldchristendom, legt in zijn boek Translating the Message uit dat het vertalen van het evangelie een diepgaand proces is. Hij noemt dit proces ‘radicale verinheemsing’. Dit betekent dat het goede nieuws vormkrijgt in de taal en culturele denkwereld van de mensen die het ontvangen. De boodschap wordt opnieuw betekenisvol juist door de eigen taal en culturele voorstellingen van de mensen te gebruiken. Dit geeft het evangelie relevantie en overtuigingskracht in elke nieuwe taal en cultuur.

Bij het vertalen van de Bijbel gaat het niet alleen om het omzetten van woorden van de ene taal naar de andere. Het is ook en vooral een culturele zoektocht. Dat is een proces dat ontregelt, want het haalt het culturele raamwerk van de brontekst overhoop. Tegelijk creëert het iets nieuws: een nieuwe tekst binnen het culturele raamwerk van de lezers. In theologische termen kun je zeggen dat Gods openbaring wordt uitgedrukt in de vorm van een nieuw cultureel getuigenis.

Iedere vertaling heeft iets eigens, iets unieks. Er zit altijd iets van de eigen tijd in. Dat is het menselijk getuigenis waarin het levende woord tot uitdrukking komt. Op die manier bekeken is een Bijbelvertaling Gods eeuwige woord in de vorm van een uniek getuigenis van een specifieke cultuur.

Mooi verhaal misschien, maar ook een beetje theoretisch. Kunnen we er een voorbeeld bij bedenken? Laten we dan de Bijbel in Gewone Taal nemen, die dit najaar tien jaar bestaat. Het gebruik van gewone woorden en het streven naar begrijpelijkheid gaat niet alleen over taal. Denk aan de keuze voor ‘Gods nieuwe wereld’ in plaats van het gebruikelijke ‘koninkrijk van God’. Die frase is snel populair geworden. Niet alleen omdat ‘Gods nieuwe wereld’ zo duidelijk is, maar vooral omdat ze een sterkere verbinding legt met vandaag. Het spreekt aan. Ze roept een beeld op van een werkelijkheid die voortborduurt op de onze, maar toch ook heel anders is. De eenvoud van de BGT gaat dus verder dan de eenvoud van begrijpen. Niet alleen de taal komt dichtbij, ook God komt dichtbij. Dat is in elk geval een breed gedeelde ervaring van lezers.

Veel lezers zijn daar blij mee. Dat hebben we de afgelopen tien jaar kunnen vaststellen. Toch zijn er ook Bijbellezers die menen dat eerbied voor God om minder directe, meer afstandelijke taal vraagt. Het is daarom goed dat er betrouwbare Bijbelvertalingen in soorten en maten beschikbaar zijn.

Wat we in elk geval kunnen vastellen is dat een vertaling, zoals de BGT, maar ook elke andere, een eigen geluid laat horen: een eigen getuigenis.

Matthijs de Jong is Hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit en Hoofd Vertalen en Exegese bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap. Hij schreef deze blog naar aanleiding van de Internationale Dag van het Vertalen, 30 september 2024.