Vertalen is verrassen | Jaap van Dorp

Ter gelegenheid van het afscheid dr. Jaap van Dorp bij het NBG is deze bundel gemaakt: Vertalen is verrassen. Wie begroef Mozes? Heeft de raaf van Noach terecht zo’n slecht imago? Een bundel vol onverwachte en nieuwe inzichten van verschillende Bijbelwetenschappers.

Jaap van Dorp, onlangs gepensioneerd, is sinds 1991 werkzaam geweest als oudtestamenticus bij het NBG. Hij werkte mee aan de revisie van de Groot Nieuws Bijbel (1995), de Nieuwe Bijbelvertaling (2004), de Bijbel in Gewone Taal (2014) en de NBV21 (2021). Een terugblik.

Ik vind het heel bijzonder om aan zoveel vertalingen te hebben meegewerkt. Als je zoals ik opgegroeid bent met de Statenvertaling zie je goed de meerwaarde van deze nieuwere vertalingen.

Wat dat betreft vind ik de Bijbel in Gewone Taal het mooiste project waaraan ik heb gewerkt. Met alle beperkingen van het Nederlands probeer je toch de kern van een tekst onder woorden te brengen, in een taal die iedereen begrijpt. Ik kon als vertaler geen mooier doel bedenken.

Elke vertaalproject heeft van die typische dingen waar je rekening mee moet houden. Bij de revisie van de Groot Nieuws Bijbel moest je opletten dat je geen specifiek kerkelijk of Bijbels jargon gebruikte. Bij de Bijbel in Gewone Taal moesten we het doen met een heel beperkt deel van de Nederlandse woordenschat. De Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004 was een literaire vertaling die in kerkdiensten goed moest functioneren. Het bijzondere bij de herziening van de NBV was dat het grote aantal opmerkingen van buitenaf zo’n rol speelde. Volgens mij is dat uniek in de Bijbelvertaalwereld. Het gaat daarbij niet zozeer om het corrigeren van echte fouten – dat moet natuurlijk altijd, daarmee moet je niet wachten tot er een revisie komt. Maar het gaat vooral om het kiezen van een betere alternatieven. En samen met een neerlandicus zoek je dan naar wat past, dan kom je op de beste ideeën.

Ik heb het niet bijgehouden, het hoorde bij het dagelijkse werk. Ik heb dikwijls gemerkt dat achter een vertaalvraag eigenlijk een vraag over de Bijbel zelf schuilgaat, vaak over de interpretatie van een bekende tekst. Je kunt dan uitvoerig stilstaan bij allerlei vertaaltechnische details, maar de briefschrijver wil gewoon beter begrijpen wat er in de oorspronkelijke teksten is bedoeld. Als je met een vertaling komt waarin vertrouwde teksten anders klinken, roept dat uiteraard vragen op. Dan moet je als vertaler ook bereikbaar zijn en uitleg geven. Je merkt hoe blij mensen zijn met een heldere uitleg. Het helpt ze verder. Gelukkig namen mijn collega’s ook een deel van de vragen voor hun rekening, het waren er te veel om in m’n eentje te beantwoorden.

Ik denk dat Bijbellezers zich steeds minder op één vertaling vastleggen, ze hebben meerdere vertalingen in huis die bij Bijbelstudie bijvoorbeeld allemaal op tafel kunnen komen. De vergelijking van vertalingen brengt ook weer vragen over de NBV met zich mee. Vragen als: Klopt het eigenlijk wel zoals het in de NBV staat? Is dat zo wel goed vertaald? Is niet per ongeluk een vers weggelaten? In veel gevallen is een goede uitleg voldoende en zet zo’n toelichting mensen aan het denken. Bijvoorbeeld over de ouderdom van de handschriften die bij het Bijbelvertaalwerk worden gebruikt. Ik merk bij lezingen veel waardering voor de NBV. Bijbellezers kunnen verrast zijn door het nieuwe taalgebruik in de NBV, of door de keuze voor nieuwe inzichten in de Bijbelwetenschap. Dat zij die via de NBV aangereikt krijgen, stemt velen dankbaar, het verrijkt hun leven.

Zeker, maar het zijn niet mijn persoonlijke vondsten die in de NBV21 terecht komen. Werken bij het Bijbelgenootschap is altijd werken in teamverband, en als ik een balletje opgooi, gaan mijn collega’s echt niet over een nacht ijs. En dan is er ook altijd nog een begeleidingscommissie die onze vondsten met argusogen bekijkt. En terecht. Maar wie straks teksten met elkaar gaat vergelijken, komt vanzelf passages tegen waarin een en ander nieuw is. Kijk maar eens naar bijvoorbeeld Genesis 18:12, Exodus 20:5 of naar het slot van Numeri 22:32. En net als in de Bijbel in Gewone Taal komt er in plaats van ‘sterke drank’ ook ‘bier’ voor – in buitenlandse vertalingen was dat al heel gewoon.

Over een bespreking van deze tekst en de keuzes van de NBV21, heeft Jaap van Dorp een artikel geschreven: ‘Moeten kinderen boeten voor de schuld van de ouders? De revisie van Exodus 20:5 en de betekenis van paqad’. Lees het artikel hier.