Theologie van de verbijstering

Is theologie nog geloofwaardig ten overstaan van situaties van extreme ontmenselijking – Auschwitz, de Goelagarchipel en andere vergelijkbare situaties?

Hoewel ik de agnostische benadering in de academische theologie en godsdienstwetenschap heb leren waarderen, kan ik die in sommige contexten niet volhouden. Juist ten overstaan van extreme ontmenselijking moet je kleur bekennen. De confrontatie met extreem, langdurig lijden dwingt ons tot een radicale keuze in onze christologie. Het is ‘erop of eronder’: óf Jezus Christus is de Godmens die mens werd om elk lijden door zijn lijden te verzoenen, óf Hij leed weliswaar vreselijk, maar niet eens zo schokkend of uniek als je het vergelijkt met het eindeloze leed in de menselijke geschiedenis – bijvoorbeeld met zeventien jaren strafkamp (de Goelags) van Kolyma.

Extreme ontmenselijking doet mij mijn theologie opnieuw doordenken. Ten eerste vraagt het van me om individueel lijden onder ogen te zien, voordat ik kan claimen dat Christus ‘het’ lijden kan verzoenen. Te snel verwijzen naar verlossing in Christus ondermijnt de betrouwbaarheid van mijn antwoord; het doet denken aan een happy end in een Hollywoodfilm.

Ik pleit voor een theologie die begint met verbijstering, omdat elke verwijzing naar het leed van de ander een onvolmaakte abstractie is. Wie dat niet beseft, maakt Christus’ lijden en dood tot een substituut voor concreet lijden. Oog in oog met extreme ontmenselijking zijn we niet zonder meer geloofwaardig als we zeggen: ‘Ecce Homo’ of, met Karl Barth, ‘God is God’. Jürgen Moltmann, een van de toonaangevende theologen na Auschwitz, verklaarde ooit: ‘Als de gekruisigde Jezus “het beeld van de onzichtbare God” wordt genoemd, betekent dit dat God hier is, dat God zó is.’ Na jarenlang getuigenissen van extreme ontmenselijking te hebben bestudeerd, aarzel ik om hem dat na te zeggen.

Dit is het dilemma: óf het unieke van Christus’ lijden is in gevaar, óf het unieke van elk menselijk lijden. Hier kan de oosters-orthodoxe notie van de eenheid van de schepping ons te hulp komen, de notie dat het goddelijke al het geschapene doordringt. Deze holistische visie veronderstelt dat mensen op een reële, ontische manier deelhebben aan Christus.

In eerder onderzoek heb ik laten zien dat deze notie doorklinkt in het werk van Dostojevski, bijvoorbeeld in de leringen van ouderling Zosima in De broers Karamazov:

Aan deze visie ontleent Zosima het besef dat ‘ieder van ons schuldig is in alles tegenover iedereen, en ik het meest van al’, en zijn oproep tot ‘actieve liefde’. Precies hier komt de ethiek – ‘schuld’ – voort uit de ontiek, uit wat Anna Barkova, die 22 jaar in de Goelag heeft overleefd, de ‘structuren van het zijn’ noemt.

Deze oosters-orthodoxe visie van eenheid van de schepping kan helpen bij het opnieuw doordenken van onze medeplichtigheid aan schuld en lijden. Het geeft de solidariteit met hen die lijden een grondslag in de werkelijkheid, zonder van het unieke van elk individueel leed te abstraheren. Deze visie gaat uit van persoonlijke schuld en heeft van daaruit gevolgen voor ons begrip van collectieve schuld. Ieder van ons moet bij zichzelf beginnen, pas dan kunnen we een collectief veranderen. Daarmee is de orthodoxie van grote toegevoegde waarde in Rusland, waar schuld en medeplichtigheid en de doorwerking van het ontmenselijkende verleden systematisch worden ontkend. Zij geeft ruimte aan een theologie uit de diepte, de profundis (Psalm 130), en kan daarom de confrontatie met extreme ontmenselijking aangaan.

Geloofwaardige christologie vereist een echte ‘sprong in geloof ’, om Kierkegaard aan te halen. Ik maak deze sprong. In de komende jaren hoop ik de christelijke theologie verder te brengen door te strijden tegen én recht te doen aan extreme ontmenselijking.

Prof. dr. Katja Tolstoj is hoogleraar Theologie en Religie in Post-Trauma Samenlevingen aan de Vrije Universiteit Amsterdam en momenteel Theoloog des Vaderlands. Deze column is een bewerking van het slot van haar inauguratie.

Katja Tolstoj, 'Theologie van de verbijstering' in: Met Andere Woorden 42/1 (april 2023), 24-25.