Chanoeka

Het gebeurde in de concentratiekampen: van de minihoeveelheid vet dat de gevangengehouden Joden kregen, spaarden ze nog wat op. Uit de gevangeniskleren trokken ze draden en vlochten die tot een pit. Zo brandden ze hun wankele lichtje. Het is Chanoeka op zijn indringendst.

Ze zongen er ook bij: ma’oz tsor, ‘Machtige Rots’. Rots is de universele naam voor God. Nu, rond de jaarwisseling als wij Chanoeka vieren, discussiëren wij hier thuis over de vraag of we de Chanoekalamp in het venster zullen zetten of ergens midden in de huiskamer, van buiten onzichtbaar. Zo ver is het gekomen. Maar waar is het begonnen?

Lang geleden in Judea, met de Tweede Tempel die door de Joden was gesticht die uit de Babylonische Ballingschap terug waren gekeerd. Dan zijn we rond 516 vóór de gebruikelijke jaartelling. Het was een rumoerige tijd. Het rijk van Meden en Perzen, dat de rol van de Babyloniërs overnam, zou nog geen twee eeuwen later voorgoed van de kaart verdwijnen. In het spoor dat ze nalieten had de Macedoniër Alexander de Grote een wereldrijk gesticht, maar hij stierf in 323 onder verdachte omstandigheden in Babylon. Zijn strak geregelde rijk veranderde in een chaos, met twee regio’s die elkaar naar het leven stonden: de Ptolemaeën in Eypte en de Seleuciden in Syrië. Judea zat tussen de elkaar bestrijdende partijen in.

Alexander had niet alleen zijn wapens meegenomen, maar ook zijn Griekse cultuur. Die stroomde onder het bewind van de Seleuciden diep de Joodse wereld binnen, tot grote ergernis van de chassieden, de ‘vromen’ die trouw aan de klassieke Leer voorstonden. Voor het gevoel van de chassieden werd hun hele wereld Grieks. Ook hun taal en hun godsdienst. De ‘hellenisten’ (niet alleen de Seleuciden maar ook Grieks georiënteerde Joden) holden het jodendom uit. De tempel in Jeruzalem werd aan de Griekse god Zeus gewijd, en de hellenisten deinsden er zelfs niet voor terug om er een varken te slachten, als offer voor deze god!

We zijn inmiddels in 167. Onder de Seleucidische heerser Antiochus IV Epifanes kwam de vrijheid om volgens de wetten van Mozes te leven steeds meer onder druk te staan. Er brak een opstand uit, die groeide en groeide. Ene Judas, bijgenaamd Makkabi, nam de militaire leiding en het ene Syrische leger na het ander werd door deze Makkabeën verslagen. We weten helaas niet wat Makkabi betekent. Misschien ‘hamer’, maar dat is hoogst onzeker.

Wat niet onzeker was, was het verloop van de strijd. De Makkabeeën veroverden de tempel. Dat was het eerste wonder. De tempel werd gereinigd: alles wat aan het hellenisme herinnerde werd verwijderd of vernieuwd. Een uitdaging was de grote menora, de tempellamp. Die mag alleen op kosjere olie branden (Ex. 27:20-21) en die brandstof was op één kruikje na - genoeg voor één dag - niet te vinden. Toen kwam het tweede mirakel: de menora bleef acht dagen en nachten branden op dat ene flesje olie. Lang genoeg om nieuwe kosjere olie te vinden.

Daarom zien we twee olielampen (of tegenwoordig vaak kandelaren): een zevenarmige, een nabootsing van de tempellamp en de menora chanoekia, die acht plus één armen heeft en allerlei kunstzinnige vormen mag hebben. Het ene extra armpje, dat vaak een beetje apart of verhoogd staat, staat symbool voor het ene kruikje olie dat in de tempel gevonden werd.

Toch zien we in Chanoeka niet alleen een aardig feestje met kaarsjes. Het mag dan niet in de canon van de Hebreeuwse Bijbel horen, juist dit feest brengt Israël bij de grond van zijn bestaan. Chanoeka betekent inwijding, van de tempel uiteraard, maar ook een nieuwe wijding van je eigen leven, waarin niet de wapens beslissen, maar het licht. Chanoeka gaat levenslang met je mee. De Makkabeeën hebben gevochten voor de onafhankelijkheid van hun land en hun persoon, alles wat de hellenisten níet wilden.

Met Chanoeka zingen we speciale liedjes, zoals al kol ha'nisim (‘Voor alle wonderen’). Bij elke kaars die wordt ontstoken opnieuw. En er wordt lekker gegeten. Wij bakken latkes (aardappelkoekjes) en donuts, die zich in allerlei formaten laten maken. En we kopen cadeautjes voor elkaar, zoals christenen ook vaak doen met Kerst.
Chanoeka wil wat zeggen: het gaat om je ziel. Om kwaliteit. Om licht. En dat mooi verpakt in gezellig feest.

Piet van Midden is emeritus-predikant in de PKN en vader van een Joods gezin