Wat is Jom Kipoer (Grote Verzoendag)?

Het boek Leviticus is in de kerk niet ‘populair’. Daar wordt bij voorkeur uit Genesis gelezen of uit boeken als Ruth en Jona: korte verhalende teksten. Zeg maar min of meer spannende verhalen. En misschien ook nog een selectie uit Exodus en Deuteronomium – ook hierbij het liefst de verhalende delen. Maar in de synagoge wordt de hele Thora gelezen. Ook de teksten waarvan we in de kerk nooit hebben gehoord.

Dat laatste is een gemis, want veel teksten uit het Nieuwe Testament begrijpen we niet omdat we boeken als Leviticus (in het Hebreeuws Wajjìqra ‘hij riep’, naar het eerste woord van het boek) nauwelijks kennen. En de kern van al die teksten is Leviticus, hoofdstuk 16: de instelling van Grote Verzoendag.

De hele rite draait om verzoening. Eén maal per jaar gaat de hogepriester de tempel binnen met een schaal bloed en bezoekt hij het heiligste gedeelte, het ‘Heilige der Heiligen om verzoening te doen voor Israël..

We gaan dus naar hoofdstuk 16 van Leviticus, de instelling van Jom Kipoer, Grote Verzoendag. Die dag komt niet uit de lucht vallen. Twee zonen van Aäron zijn gestorven omdat ze de heiligheid van de tempel niet hebben gerespecteerd (Leviticus 10:1-2). Die heiligheid, samengebald in de ark, de mobiele troon van God, vormt een risico. De ark is daarom verborgen achter een voorhangsel (Exodus 26:31-33). En er worden allerlei regels opgesteld aangaande de menselijke aanwezigheid in de tempel.

Alleen de hogepriester mag nog één keer per jaar in het heiligste deel van de tempel komen. En ook niet zomaar: hij moet eerst helemaal gereinigd worden, schone, heilige kleren aantrekken en een speciaal offer brengen: het offer van twee bokken en een stier. Het gaat om dieren waaraan geen gebrek kleeft. Het lot wordt geworpen: één bok wordt geslacht en zijn bloed – net als dat van de stier – wordt door de hogepriester in het heiligste deel van de tempel gebruikt als een verzoeningsoffer. De andere bok blijft in leven: de priester drukt zijn handen op de kop van de bok en zo identificeert hij zich met het dier, dat als zondebok de woestijn in wordt gebracht. Daar zal Azazel hem wel vinden. Azazel is een woestijndemon. De woestijn is de plek waar Israël zijn schuld achterlaat.

Inmiddels zijn we duizenden jaren verder, en ligt er – trouwens al een hele tijd, sinds het jaar 70 na Christus - een enorme uitdaging: er is geen tempel meer. De hele rite van de twee bokken kan niet langer worden uitgevoerd. Toch is Jom Kipoer ook nu nog de meest sprekende gedenkdag op de liturgische kalender. Het begint allemaal tien dagen eerder met Rosj Hasjana, Nieuwjaar (Leviticus 23:23-25). De bazuin wordt gestoken.

De appelen met honing zijn gegeten en we hebben elkaar een zoet nieuwjaar gewenst. Dan volgen tien bijzondere dagen, die Jamiem Noraiem worden genoemd. ‘De schrikwekkende dagen’. Zoals de hogepriester zich ooit moest reinigen, zo moet de Joodse gelovige zich reinigen van alles waarbij hij de plank heeft misgeslagen. Daarvoor worden de ‘Tien dagen’ gebruikt, voor boetegebeden. In het Hebreeuws: seliechot. ‘Bij U is vergeving’, seliecha lezen we in Psalm 130:4, ‘daarom eert men U met ontzag.’ Terzijde: het woord seliecha betekent in het moderne Hebreeuws gewoon ‘sorry’.

En zo komen we uiteindelijk aan bij de negende dag. De avond van Kol Nidree breekt aan. Kol Nidree is Aramees en betekent ‘alle geloften’. Het vormt een schuldbelijdenis die men drie maal zegt, met elke keer meer nadruk, en waarin spijt wordt betuigd over alle afspraken en overeenkomsten die zijn gemaakt. Dit alles tegen een ‘achterwand’ van muziek. De meest beroemde Kol Nidree-muziek is van Max Bruch, werkelijk tranen trekkend mooi.

Zo komen we Jom Kipoer binnen. Met een belofte om het beter te gaan doen. Jom Kipoer brengt men de hele dag vastend door. Eten en drinken is alleen toegestaan op zwaarwegende medische gronden. Dat geldt voor thuis en voor de synagoge. Een bijzonderheid is, dat de Joodse gemeenschap nooit knielt, behalve op Nieuwjaar en op Jom Kipoer.

Jom Kipoer is de heiligste dag in het jaar en wordt ook als zodanig beleefd. Als je Jom Kipoer niet houdt, houdt alles op. In Israël zal geen hotel je inschrijven. De straat is stil. Het doet heel vreemd aan. Dit jaar is helemaal uitzonderlijk. De oorlog breekt de tien Seliechot-dagen en Kol Nidree binnen. Het komt heel dichtbij, ook hier in ons huis in Nederland. Het is dan ook hartverwarmend om te zien hoe christenen van allerlei slag de Joodse gemeenschap bemoedigen met gebed.

Piet van Midden is PKN-predikant, oudtestamenticus en vader van een joods gezin.