Wat is een canon?

Een canon is een lijst van boeken die als norm en autoriteit erkend worden binnen een (religieuze) gemeenschap. Het woord canon komt van het Griekse woord kanôn. Dat betekent ‘riet’ of ‘stok’, maar ook ‘norm’ of ‘richtlijn’.

De boeken van de canon heten ‘canonieke boeken’. Ze gelden als heilige geschriften met een bijzonder, goddelijk gezag. Ze zijn de norm of richtlijn voor gelovigen.

De canon in het jodendom en het christendom is in een ingewikkeld proces ontstaan. Om te kunnen spreken over een canon moet er aan twee voorwaarden worden voldaan:

Aan de eerste voorwaarde werd veel eerder voldaan dan aan de tweede. In de derde en tweede eeuw voor Christus – misschien al eerder – kende het jodendom ‘heilige boeken’. Je zou daarom kunnen zeggen dat toen het proces van canonisatie begon.

Pas veel later kreeg de verzameling van heilige boeken een exclusief, afgesloten karakter. Dat gebeurde ongeveer in de vierde eeuw na Christus. Je kunt dus eigenlijk niet spreken van een canon in de periode daarvoor. Maar het is duidelijk dat er in het jodendom en het christendom al heilige boeken waren lang voordat er een definitieve lijst werd vastgesteld.

Er kan niet één moment aangewezen worden waarop de joodse canon ontstond. Er hebben verschillende factoren een rol gespeeld bij dat proces:

Er bestaan verschillende opvattingen over de manier waarop de canon van het Oude Testament tot stand is gekomen.

Volgens de traditionele opvatting is de canon van het Oude Testament te danken aan Ezra, de hoofdpersoon van het bijbelboek Ezra. Ezra, een geleerde schrijver, zou na zijn terugkeer uit de Babylonische ballingschap de boeken van het Oude Testament hebben ingedeeld in drie categorieën. Hij bepaalde voor elke categorie welke boeken erbij hoorden, en dus had de lijst een exclusief karakter.

Maar de gegevens in het Oude Testament wijzen op een meer geleidelijk proces van canonisatie. Bovendien staan er in het Oude Testament ook boeken die pas na Ezra geschreven zijn. Zo stamt het boek Daniël uit de tweede eeuw voor Christus.

Volgens de moderne wetenschap is de canon pas later vast komen te staan en betrof het een veel geleidelijker proces. Als eerste kregen de vijf boeken van de Pentateuch een bijzondere status. Zeker vanaf de derde eeuw voor Christus, maar waarschijnlijk al eerder, hadden deze boeken een bijzondere status. Deze boeken werden ook als eerste in het Grieks vertaald, in de derde eeuw voor Christus. Ze speelden een centrale rol binnen het jodendom.

Er waren ook andere boeken met een bijzondere status en veel gezag. Maar ze waren minder belangrijk dan de boeken van de Pentateuch.

De boeken van het Nieuwe Testament zijn geschreven tussen circa 50 en 120 na Christus. Aan het eind van de tweede eeuw hadden de boeken die later de canon van het Nieuwe Testament zouden vormen, al een groot gezag. Er was nog geen precies afgebakende canon, maar bepaalde boeken werden wel als normatief en gezaghebbend gezien, bijvoorbeeld de vier evangeliën en de brieven van Paulus (zie canon Muratori).

Het duurde tot de vierde eeuw na Christus voordat de canon werd vastgesteld. Op verschillende kerkelijke concilies was de canon van de christelijke kerk onderwerp van discussie: het concilie van Nicea in 325 en de concilies van Carthago in 397 en 419.

Maar de beslissingen op deze concilies bleken niet definitief en werden niet algemeen geaccepteerd. Tot de zestiende eeuw bleef er variatie in de canon van het Nieuwe Testament.