Een dialoog over de stikstofcrisis – deel 2

Respectvol luisteren naar de ander, ook als die met een open Bijbel tot een andere visie komt dan jij – kunnen we dat nog, nu de conflicten vaak zo hoog oplopen? We vroegen twee mensen om het te proberen. Vandaag – ‘Dankdag voor gewas en arbeid’ – deel twee van een briefwisseling over de teloorgang van de natuur en de stikstofcrisis. Theoloog en Groen-Links-Kamerlid Ruard Ganzevoort reageert op de brief van gisteren van voormalig LTO-voorman Dirk Duijzer.

Door Ruard Ganzevoort

Moeten theologen en politici zich bezighouden met stikstof, biodiversiteit, landbouw en economie? Ik zou zeggen van wel. De problemen zijn te groot om ze aan technologen en technocraten over te laten. Ze raken ons allemaal en we zullen ook alle wijsheid bij elkaar moeten brengen voor antwoorden. Bovendien zit er onder de concrete problematiek een fundamentele vraag over de verhouding tussen de mens en de aarde. Dat is bij uitstek een levensbeschouwelijke vraag waar theologen over moeten nadenken en waar politici iets mee moeten.

Ondanks alle polarisatie moeten we het gesprek hierover voeren. Daarom reageer ik graag op je brief. Ik zie de polarisatie, maar ik weet niet of het een strijd is tussen ‘boeren en burgers’. Ik zie juist onder de ‘burgers’ veel steun voor de boeren. Bij sommigen is dat niets anders dan verzet tegen de ‘elite’ waarbij de ‘burgers’ de boeren zien als de pioniers van de revolutie. Anderen willen met de boeren naar een ander soort samenleving toe maar zien dat het systeem weerbarstig is. Ik zie maar heel weinig ‘burgers’ die de boeren zien als de schuld of de oorzaak van de problemen. En terecht.

Het probleem is inderdaad complexer en zit dieper. Je verwijst naar het beleid van schaalvergroting en intensivering in de afgelopen decennia. Ik vul daarbij aan dat dat geen natuurverschijnsel was, maar werd aangejaagd door banken, veevoederbedrijven en de Nederlandse en Europese overheid. Kunstmest werd een toverwoord zonder dat we wisten of en hoe dat de ecologische balans zou verstoren. De landbouw moest – net als de andere sectoren – mee in de vaart der volkeren. Daarin waren we succesvol, maar tegen een veel te hoge prijs. Dat blijkt vandaag. Het goede nieuws is dat er nu een brede erkenning is dat de problemen ingrijpend zijn. Het slechte nieuws is dat we ondanks alle signalen zo lang gewacht hebben dat verandering nu niet meer zonder drastisch ingrijpen zal lukken.

Als de theoloog in mij nadenkt over dit onderliggende probleem, dan komt als vanzelf het sabbatsjaar in beeld (Leviticus 25). In het beloofde land krijgt ook het land rust. Elk zevende jaar zul je niet zaaien, niet snoeien, niet oogsten. Je mag van het land eten, net als de slaven, de loonarbeiders, de vreemdelingen en de dieren. En elk vijftigste jaar (na 7×7) is een jubeljaar waarin alle schulden worden kwijtgescholden en al het land dat in de tussentijd verkocht was, aan de oorspronkelijke eigenaar wordt teruggegeven. Dus eigenlijk was het land nooit verkocht, maar verpacht. Wat je kunt verkopen, is het aantal oogsten tot aan het volgende jubeljaar.

Het is zeer de vraag of het sabbatsjaar ooit gerealiseerd is, laat staan het jubeljaar. Maar de onderliggende gedachte is in al zijn radicaliteit bijzonder inspirerend. Het is de gedachte dat wij nooit werkelijk eigenaar van het land kunnen zijn. ‘Het land behoort Mij toe en jullie zijn slechts vreemdelingen die bij Mij te gast zijn’, zegt God blijkens vers 23.

Eigendomspapieren zeggen alleen iets over hoe we het land indelen zodat iedereen ergens kan wonen, maar ten diepste kunnen we het land niet bezitten. Deze fundamentele wijsheid komen we ook tegen bij andere culturen die in nauwe verbondenheid met de natuur leven. Het land is niet van ons, maar wij zijn van het land. Dat besef leeft in boerengemeenschappen, vooral wanneer het land al generatieslang in de familie is. Van die verbondenheid met de grond kunnen moderne stadsbewoners leren. En voor boeren is het een spiegel: leven ze nog samen met het land of zijn land, natuur, dieren verworden tot productiemiddel?

Wat kan de politicus in mij met zulke theologische beelden? Verrassend veel. Leviticus 25 laat zien hoezeer economische, sociale en ecologische harmonie samengaan. Dat besef komen we tegen in de encycliek Laudato Si van Paus Franciscus, maar ook in de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties en in het idee van Brede Welvaart. Het komt samen in het besef dat we met de eenzijdige aandacht voor economische groei op een doodlopende weg terecht zijn gekomen. En dat die benadering met haar obsessie voor persoonlijk bezit en eindeloze consumptie geleid heeft tot een ondermijning van onze gedeelde leefomgeving en van de publieke belangen.

Ook politiek gezien gaat het om het herstellen van de balans. Tussen mens en aarde, tussen stad en land, tussen wie hebben en wie niet hebben. Maar ook de balans tussen de generaties die nu meer gebruiken dan de aarde kan opbrengen en de generaties na ons voor wie er ook nog een vruchtbare aarde moet overblijven. Dat begint met het besef dat wij hier op aarde een tijdje te gast zijn, niet meer dan dat. Dat verdraagt zich niet met de huidige roofbouw waarbij we het land leegzuigen, oerwouden wegkappen en een verschraalde aarde achterlaten.

Dat herstellen van de balans vraagt niet alleen om ander beleid, maar ook om een andere levenshouding. In het groot, maar ook in dagelijkse keuzes van boeren en van consumenten die duurzamer gaan leven. En van politici, bedrijven en banken die moeten kiezen: gas blijven geven op de doodlopende weg van economische groei, of inzetten op een radicale omslag naar een leven in harmonie met elkaar en met het land.

Leviticus 25 is een visioen dat misschien nooit zo is (of kan worden) gerealiseerd. Het reikt wel ideeën aan, ook rondom stikstof en biodiversiteit. Geef het land de kans om te herstellen. Verminder de druk die met name de intensieve veehouderij veroorzaakt. Help de boeren om op een goede manier in beweging te komen. En besef als boeren en burgers dat we allemaal afhankelijk zijn van het land dat ons allen draagt.

Beste Dirk, zo kijk ik naar deze kwestie in het licht van de Bijbel. Ik zie uit naar je reactie.

Ruard Ganzevoort is hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en Eerste Kamerlid voor GroenLinks.
De reactie van Dirk Duijzer verschijnt begin volgende week op deze site.