Vrijheid doe je samen
Theoloog des Vaderlands Samuel Lee – gevlucht uit het Midden-Oosten – woont al bijna veertig jaar in ons vrije land. Hij heeft die vrijheid hoog, ook al is die nu beperkt door het coronavirus. Wat is vrijheid eigenlijk? Is de Bijbel een bron van vrijheid of, zoals ook wel wordt gedacht, van beknelling en dus onvrijheid?
In de eerste hoofdstukken vertelt de Bijbel dat God hemel en aarde schiep en dat Adam en Eva in paradijselijke vrijheid leefden in de tuin van Eden. Eén ding mochten ze niet: eten van de boom van de kennis van goed en kwaad – dan zouden ze sterven. Maar ze deden het toch, zegt Genesis 3. Een greep naar vrijheid – met grote consequenties.
De Bijbel vertelt ook over de bevrijding van het volk Israël uit de slavernij in Egypte. Eeuwen later mocht datzelfde volk, in 538 voor Christus, opnieuw de vrijheid in, zeventig jaar nadat ze voor straf naar Babel waren gedeporteerd door de koning van het Babylonische rijk. Weer eeuwen later trad Jezus van Nazareth op, die leefde en stierf om mensen te bevrijden van hun zonden (Matteüs 1:21). Je zou denken dat de Bijbel dus een boek van bevrijding is. Klopt dat?
Voordat we dit natrekken: het openbare leven in Nederland is vrijwel tot stilstand gekomen uit angst voor het coronavirus. Dat is een enorme inperking van onze vrijheid.
‘Het coronavirus heeft letterlijk en figuurlijk de bewegingsvrijheid van mensen beperkt, terwijl die is vastgelegd in artikel 13 van de Universele Rechten van de Mens’, zegt Samuel Lee. ‘Wat vanzelfsprekend leek, is ingeperkt of verboden, zoals je dierbaren of andere landen bezoeken. Misschien kunnen we juist nu een beetje begrijpen hoe vluchtelingen en staatlozen zich voelen.’
In het paradijsverhaal (Genesis 3) wordt het eten van de verboden vrucht door Adam en Eva negatief beschreven: het was ongehoorzaamheid aan God met ellendige gevolgen. Moderne denkers zien in die ‘zondeval’ iets goeds: door die daad werd de mens vrij.
‘We komen in de problemen als we beginnen bij Genesis 3’, vindt Samuel Lee. ‘Bij het verhaal dat we hebben gezondigd tegen het goddelijke verbod, en dat de mens daarom slecht is. De Bijbel begint met Genesis 1. God schiep alles en zei dat het goed was. Het verhaal begint niet met ‘slechtheid’, maar met ‘goedheid’. Daarom begint voor mij vrijheid bij de schepping, niet bij de zondeval.’
Als alles ‘goed’ was, zijn we dus als vrije mensen geschapen?
‘Vrijheid begint altijd met gemaakte afspraken over samenleven binnen grenzen. Vrijheid is niet: alles kunnen doen wat je maar wilt. Die afspraken houden in dat mensen elkaar respecteren en hooghouden. Mens-zijn houdt in: je mag alles, maar er is één boom – of je Genesis 3 nu symbolisch opvat of letterlijk – waar je niet aan mag komen. God gaf daardoor aan: “Let op, er zijn grenzen.” Grenzen aan hebzucht, bijvoorbeeld. Persoonlijke vrijheid begint met gemaakte afspraken met God, jezelf en je medemens. Die bakenen het speelveld af. Het schenden van deze afspraken is het begin van zonde. Zonde is dus het schenden van de vrijheid. Het verbreekt je harmonie met God, met jezelf en met je medemens. Die vrijheid-binnen-grenzen geldt ook voor onze omgang met de natuur. Ook daarmee kun je niet doen wat je maar wilt.’
Het woord ‘vrijheid’ staat 67 keer tegen in de Bijbel (Nieuwe Bijbelvertaling) en ‘bevrijden’ en ‘bevrijding’ 225 keer. Best belangrijk dus.
‘De Bijbel vertelt over het Joodse volk als voorbeeld en inspiratiebron voor andere volken. Het Joodse volk ontstond binnen een het oude Egypte waar de machthebbers zich op een gegeven moment bedreigd voelden. Het gevolg was discriminatie, racisme en onderdrukking. Daaruit werd Israël bevrijd onder leiding van Mozes. Israël mocht vertrekken naar een eigen land met een eigen staat. En juist toen gebood God hun met klem dat ze nooit mochten vergeten dat ze zelf onderdrukt waren geweest en daarom anderen niet mochten onderdrukken; dat ze zelf vreemdelingen waren geweest, en dus migranten niet mochten onderdrukken (Exodus 22:20).
Helaas lukte dat niet erg goed. Daarom hadden de profeten uit latere tijden het altijd over gerechtigheid. Vrijheid en gerechtigheid zijn broer en zus. Waar vrijheid is, is gerechtigheid; waar geen gerechtigheid is, is geen vrijheid. De profeten hebben de Joodse koninkrijken Juda en Israël continu bekritiseerd omdat er niet gezorgd werd voor de weduwen, de wezen, de migranten en de armen. Beide koninkrijken zijn gevallen en de inwoners zijn weggevoerd in ballingschap. Dat was een oordeel van God, zeiden de profeten.’
Toch mochten de Joodse ballingen na 70 jaar weer terug naar hun eigen land.
‘Die gebeurtenis is heel belangrijk. Nadat Babylon (in 539 voor Christus, PS) was veroverd door de Perzische koning Cyrus de Grote, mochten alle gedeporteerde volken terug naar hun eigen land. Dat besluit is opgetekend op de zogenaamde ’Cyruscilinder
Een paar eeuwen later werd het Joodse land bezet door de Romeinen. Hoe stond het ervoor met de vrijheid toen Jezus werd geboren?
‘Niet best. Daarom is het veelzeggend dat Jezus’ optreden begon met het verkondigen van vrijheid. Lucas 4:16-19 vertelt dat Hij in de synagoge in Nazaret voorlas uit Jesaja 61, een tekst die terugwijst naar het zogenaamde Jubeljaar uit Leviticus 25. Dat was elk 50e jaar; dan moesten slaven worden vrijgelaten, schulden worden kwijtgescholden en kregen de oorspronkelijke eigenaren hun land terug. Jezus zegt dan in die synagoge over zichzelf: “De Geest van de Heer rust op mij, want hij heeft mij gezalfd. Om aan armen het goede nieuws te brengen heeft hij mij gezonden, om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken en aan blinden het herstel van hun zicht, om onderdrukten hun vrijheid te geven, om een genadejaar van de Heer uit te roepen.” Hij bracht dus een boodschap van vrijheid voor iedereen! Niet alleen voor de Joden, ook voor bijvoorbeeld de Daarom raakte Hij in conflict met de farizeeën, die zichzelf zagen als de enige echte, orthodoxe Joden.’
Wat voor vrijheid bedoelde Jezus?
‘Volgens mij bedoelde Hij vooral geestelijke vrijheid, innerlijke vrijheid. Wanneer je innerlijk niet vrij bent, kun je ook niet vrij leven. Racisme bijvoorbeeld kun je wel bestrijden met wetten, maar daarmee raak je het niet kwijt. Het zit in het hart van mensen. Om daar vrij van te worden, moet je eerst innerlijk bevrijd worden, een soort hartoperatie ondergaan. Je moet bevrijd worden van wat jou bindt. Dat kan een traditie zijn die onderdrukkend werkt of die je oogkleppen oplevert. Dan is het opvallend dat Jezus ons leert bidden: ”Onze Vader in de hemel” en niet “Mijn Vader in de hemel”. Dat is bevrijdend. Jezus zegt daarmee dat God niet alleen jouw Vader is, maar onze Vader , dus ook de Vader van de Samaritanen en de Grieken. En in onze tijd ook van de moslim en de boeddhist.’
Sinds de jaren zestig is in de westerse wereld individuele vrijheid voorop komen te staan. De vrijheid om bijvoorbeeld anders geaard te zijn of je anders te gedragen dan de mensen om je heen.
‘Individuele vrijheid staat nooit los van de vrijheid van de gemeenschap. Mensen zijn kuddedieren; ze leven niet op een eiland. Individuele vrijheid is een modern verschijnsel, maar de koppeling tussen individu en gemeenschap is er al in het Nieuwe Testament. Toen mensen tot geloof in Jezus kwamen uit andere volken dan het Joodse volk, ontstonden er spanningen. Moesten zij besneden worden of niet? Moesten ze zich aan regels houden over rein en onrein eten of niet? Paulus liet het vrij. Wie het wil doen, moet het vooral doen, zei hij, maar houd rekening met elkaar. Als jouw overtuiging en gedrag je naaste pijn doen, doe het dan even niet. Als we dat zouden doen als ‘nieuwe’ en ‘oude’ Nederlanders, zou het er hier mooier uitzien.’
Dat kan zijn, maar vrouwen in de tijd van de Bijbel waren toch behoorlijk onvrij?
‘Dat klopt. Wanneer je het Oude Testament leest kun je die indruk krijgen. Ik moet dus – helaas – zeggen dat de Bijbel ook gebruikt kan worden voor onderdrukking. Mensen met kwade bedoelingen kunnen genocide op andere volken legitimeren met de verhalen uit het Oude Testament. Ik lees deze verhalen als geschiedschrijving, opgetekend door schrijvers. Daarom betwijfel ik of God die genocide bevolen heeft. God zegt immers ook “Gij zult niet doodslaan.” Dat strookt niet met een goddelijke moordopdracht. Ik zie hier de menselijke factor in de Bijbelverhalen.’
Er staan ook andere verhalen in het Oude Testament. Bijvoorbeeld in 2 Koningen 6, waar een vijandig leger door de koning van Israël afgeslacht dreigt te worden. Totdat de profeet Elisa zegt: ‘Nee, geef ze te eten en te drinken en laat ze naar huis gaan’.
‘Precies. En, veelzeggend: deze profeet ging daarmee in tegen de heersende opinie. Zo’n geluid is ook in onze tijd nodig. Ook nu doen mensen van alle religies in Gods naam anderen pijn en doen ze hen onrecht aan.’
Toch heeft de kerk door de eeuwen heen mensen onderdrukt. Is de Bijbelse boodschap dan wel zo bevrijdend?
‘Het is geen rocket science om te begrijpen dat er in West-Europese landen afkeer van religie is ontstaan. De macht van de kerk, de macht van de Bijbel – “dit zegt de Bijbel erover, dus zo is het” – dat heeft ertoe geleid dat mensen denken: “Bekijk het maar met je geloof.” Als je niet uitkijkt, kun je de tekst van je heilige boek op foute manieren gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan de slavernij. Sommige christelijke organisaties lieten Bijbelteksten over het vrijlaten van slaven weg uit hun Bijbeleditie. Die teksten waren een bedreiging voor hun business. Zo’n Bijbel ligt in een museum in Washington D.C. Voor alle religies geldt: als je niet uitkijkt, kun je de tekst van je heilige boek op foute manieren gebruiken. Al met al noem ik de Bijbel geen boek van bevrijding, maar ook niet van onderdrukking . Je kunt er beide kanten mee op. Het is maar net hoe je de teksten leest en toepast.’
Religie maakt mensen onvrij, hoor je vaak. Christenen moeten zich aan regels houden: geen drank, geen seks voor het huwelijk, niet werken op zondag. Ze geloven dat God wat van hen wil.
‘Ik begrijp heel goed dat mensen er geen zin in hebben om in zulke systemen te functioneren. Generaliserend gesproken hebben christenen dat aan zichzelf te wijten. Vaak hebben we de regels en het systeem belangrijker gemaakt dan het menselijk leven. Maar regels zijn voor mij niet de kern. Jezus bracht geen systeem van wat je wel of niet mag denken of doen.’
Wat bracht Hij dan wel?
‘Jezus kwam ons er juist van bevrijden. Hij tilde ons boven deze systemen uit. Neem het verhaal van zijn verleiding in de woestijn. Toen Hij honger had, zei de duivel: “Maar je kunt van die stenen toch brood maken?” Voor mij staat dat voor het economische systeem. De volgende verleiding was dat hij Jezus alle koninkrijken van de wereld liet zien: “Die geef ik allemaal aan jou als je mij aanbidt”. Dat staat voor de politiek. De derde verleiding was dat de duivel Jezus vroeg van het tempeldak af te springen, want engelen zouden Hem wel opvangen. Dat staat voor religie. Die drie machten, economie, politiek en religie, zijn een gemene drie-eenheid, waar mensen vaak in vast komen te zitten. Jezus komt ons ervan bevrijden. Hij zegt: “Heb je naaste lief, ook de Samaritaan, denk niet zwart-wit of grijs, maar zie alle kleuren van de regenboog.” Jezus wil ons niet in een hokje hebben, maar bevrijdt ons juist van onze hokjesgeest.’
Maar Jezus zei wel: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven, niemand komt tot God dan door mij’. Wie niet gelooft, gaat verloren of naar de hel. Daar zit weinig vrijheid in.
‘Er is een weg naar de Vader, maar er zijn miljoenen wegen naar Jezus Christus. Zelfs vanuit andere religies kun je tot Jezus komen. Ik ken mensen die via de Koran bij Jezus uitkomen.’
Hoe vier jij 75 jaar vrijheid?
‘Ik dank God iedere dag dat ik in Nederland woon. Neem vrijheid nooit vanzelfsprekend. Wees waakzaam. Laat onze vrijheid niet in de handen van extremisten vallen, van links of van rechts of van jihadisten. In Nederland kon ik publiceren wat ik wilde. Maar Innerlijk was ik niet vrij. Dat kwam pas toen ik Jezus leerde kennen.’
Dit is een samenvatting van een langer interview. Het complete interview is hier
In een eerder interview met Peter Siebe vertelde Samuel Lee over hoe hij tot geloof in Jezus kwam en besprak hij actuele kwesties
