Met Jezus aan tafel
De maaltijd speelt in het Evangelie volgens Lucas een grote rol. Nergens wordt Jezus zo vaak uitgenodigd voor de maaltijd als in Lucas. Er gebeurt ook van alles aan tafel, als Jezus aanschuift bij tollenaars of juist bij farizeeën. Er worden dingen rechtgezet en heel gemaakt aan tafel, en datgene waarvoor Jezus gekomen is – om te redden wat verloren is – lijkt vooral aan tafel te gebeuren in Jezus’ woorden en daden.
Deze blog hoort bij het webinar De betekenis van Jezus’ dood in Lucas. Lucas 22 tegen de achtergrond van de Exodusbevrijding
Maaltijd en feestmaal in Lucas
Maaltijdscenes vinden we in Lucas 5:29-32, 7:36-50, 11:37-54, 14:1-24, 22:14-20 en 24:29-31. In enkele van die scenes volgt na de maaltijd een uitvoerig tafelgesprek, waarin Jezus onderwijst en daarbij niet zelden ook weer het beeld van een maaltijd of feestmaal gebruikt om te vertellen over het koninkrijk van God. Vaker dan in de andere evangeliën komen we in Lucas woorden van Jezus tegen die betrekking hebben op de maaltijd of vooruitwijzen naar het feestmaal in het koninkrijk (Lucas 12:37, 13:29, 14:7-24, 15:23-32, 16:19-20, 17:7-8, 20:46, 22:27, 22:30, 24:41).
De rol van het feestmaal in Lucas gaat verder dan je wellicht denkt. Neem de gelijkenis van de verloren zoon (Lucas 15:11-32). We zijn waarschijnlijk geneigd om het moment dat de vader zijn zoon weer in de armen sluit als het hoogtepunt van het verhaal te beschouwen. Maar Jezus legt juist alle nadruk op wat er daarna gebeurt: het feestmaal om de terugkeer van de verloren zoon te vieren (15:23-32).
Of denk aan de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus (Lucas 16:19-31). De rijke man viert feest; hij doet zich tegoed aan tafel, en Lazarus krijgt nog niet eens wat er van zijn tafel overschiet. Na hun dood zijn de rollen omgekeerd. Lazarus wordt door de engelen meegevoerd eis ton kolpon Abraam. De traditionele vertaling ‘in de schoot van Abraham’ roept bij ons vandaag wellicht een beeld op van Lazarus die als een klein kind bij Abraham op schoot zit. In werkelijkheid verwijst deze terminologie naar een feestmaal waarbij Lazarus naast Abraham aanligt, zodat zijn hoofd ‘rust’ aan Abrahams borst. De maaltijd speelt bij Lucas een centrale rol en wijst vooruit naar het ultieme feestmaal in het koninkrijk van God.
Zoals in het Evangelie volgens Johannes de geliefde leerling naast Jezus aanligt (Johannes 13:23).
Ook in het lijdensverhaal is Lucas trouw aan zijn stijl van vertellen. Jezus’ lijden, sterven en opstanding is ingebed tussen twee maaltijdscenes die naar elkaar verwijzen: de Pesachmaaltijd die Jezus met zijn leerlingen viert (Lucas 22) en de maaltijd met de Emmaüsgangers (Lucas 24). Daar zullen we nu nader naar kijken.
De laatste maaltijd voorafgaand aan Jezus’ dood
Alle vier de evangelisten vertellen over Jezus’ laatste maaltijd met zijn leerlingen. Bij Matteüs, Marcus en Lucas valt dit samen met de pesachmaaltijd. In deze drie evangeliën (en ook in 1 Korintiërs 11:23-26) staat centraal hoe Jezus het brood deelt en de beker laat rondgaan, daarbij verwijst naar zijn dood en de heilbrengende betekenis daarvan, en zijn leerlingen opdraagt dit – tot zijn gedachtenis – te blijven doen.
Deze vier teksten (Marcus 14:22-24, Matteüs 26:26-28, Lucas 22:15-20 en 1 Korintiërs 11:23b-25) weerspiegelen een gezamenlijke, zeer oude, traditie.
Die gezamenlijke traditie is het duidelijkst traceerbaar m.b.t. het brood: ‘Jezus nam een brood, sprak het dankgebed uit, brak het en zei: dit is mijn lichaam’ Bij de beker zien we in al vier de teksten steeds dezelfde trefwoorden: ‘de beker’, ‘het verbond’ en het ‘bloed’. Daar komt bij dat in alle vier de teksten het woordje ‘voor’ (Grieks huper) wordt gebruikt verwijzend naar de heilbrengende betekenis van Jezus’ dood voor zijn leerlingen. In Marcus en Matteüs staat dit ‘voor’ bij het bloed: ‘voor velen vergoten’; in 1 Korintiërs staat het bij het brood: ‘dit is mijn lichaam voor jullie’. In Lucas staat het bij allebei. Deze gedeelde basis is de kern van de avondmaalstraditie in het Nieuwe Testament.
Matteüs 26
26Toen ze verder aten nam Jezus een brood, sprak het zegengebed uit, brak het brood en gaf de leerlingen ervan met de woorden: ‘Neem, eet, dit is mijn lichaam.’ 27En Hij nam een beker, sprak het dankgebed uit en gaf hun de beker met de woorden: ‘Drink allen hieruit, 28dit is mijn bloed, het bloed van het verbond, dat voor velen wordt vergoten tot vergeving van zonden. 29Ik zeg jullie: vanaf nu zal Ik niet meer van de vrucht van de wijnstok drinken, tot de dag dat Ik er met jullie opnieuw van zal drinken in het koninkrijk van mijn Vader.’
Marcus 14
22Terwijl ze aten, nam Hij een brood, sprak het zegengebed uit, brak het brood, deelde het uit en zei: ‘Neem hiervan, dit is mijn lichaam.’ 23En Hij nam een beker, sprak het dankgebed uit en gaf hun de beker, en allen dronken eruit. 24Hij zei tegen hen: ‘Dit is mijn bloed, het bloed van het verbond, dat voor velen vergoten wordt. 25Ik verzeker jullie: Ik zal niet meer van de vrucht van de wijnstok drinken, tot de dag dat Ik er opnieuw van zal drinken in het koninkrijk van God.’
Lucas 22
15Hij zei tegen hen: ‘Ik heb er hevig naar verlangd dit pesachmaal met jullie te eten voor de tijd van mijn lijden aanbreekt. 16Want Ik zeg jullie: Ik zal geen pesachmaal meer eten totdat het zijn vervulling heeft gekregen in het koninkrijk van God.’ 17Hij nam een beker, sprak het dankgebed uit en zei: ‘Neem deze beker en geef hem aan elkaar door. 18Want Ik zeg jullie: vanaf nu zal Ik niet meer drinken van de vrucht van de wijnstok tot het koninkrijk van God gekomen is.’ 19En Hij nam een brood, sprak het dankgebed uit, brak het brood, deelde het uit en zei: ‘Dit is mijn lichaam, dat voor jullie gegeven wordt. Doe dit, telkens opnieuw, om Mij te gedenken.’ 20Zo nam Hij na de maaltijd ook de beker, en zei: ‘Deze beker, die voor jullie wordt uitgegoten, is het nieuwe verbond, dat door mijn bloed gesloten wordt.
1 Korintiërs 11
23(…) In de nacht waarin de Heer Jezus werd uitgeleverd nam Hij een brood,24sprak het dankgebed uit, brak het brood en zei: ‘Dit is mijn lichaam voor jullie. Doe dit, telkens opnieuw, om Mij te gedenken.’ 25Zo nam Hij na de maaltijd ook de beker, en Hij zei: ‘Deze beker is het nieuwe verbond, dat door mijn bloed gesloten wordt. Doe dit, telkens als jullie hieruit drinken, om Mij te gedenken.’ 26Dus altijd wanneer u dit brood eet en uit de beker drinkt, verkondigt u de dood van de Heer, totdat Hij komt.
Bij Lucas zie we een aantal eigen accenten. In de eerste plaats bouwt hij voort op Marcus én op Paulus. Lucas 22:17-18 verbindt Marcus 14:23 met 14:25. Daarnaast volgt hij Paulus als bron: Lucas 22:19-20 volgt 1 Korintiërs 11:23b-25. Dat verklaart ook waarom er in de tekst van Lucas tweemaal sprake is van ‘de beker’.
Voor een nadere bespreking van Lucas 22:15-20 in relatie tot de andere avondmaalspassages in het Nieuwe Testament, zie het webinar over Lucas 22.
Maar Lucas doet het op een kunstige manier. Veel duidelijker dan bij Matteüs en Marcus wordt in zijn verhaal door Jezus gemarkeerd dat het een pesachmaaltijd is (22:15-16). Terwijl dit pesachmaal verwijst naar Jezus’ lijden, kijkt Jezus vooruit naar de vervulling van Pesach in het koninkrijk (22:16). Als de beker wijn rondgaat, wijst Jezus opnieuw vooruit. Pas in het koninkrijk zal Hij weer met de leerlingen wijn drinken (22:17-18).
Tijdens het eten neemt Jezus dan een brood, spreekt het dankgebed uit, deelt het uit en zegt: ‘Dit is mijn lichaam …’ (22:19). Daarna noemt Jezus opnieuw de beker (22:20), maar nu fungeert die anders. Deze (tweede) beker lijkt niet rond te gaan, maar wordt uitgegoten. Dat was in die tijd een standaard ritueel bij het feestmaal. Daarmee werd de maaltijd beëindigd en begon het zogeheten ‘symposion’, de nazit. Ook in Lucas 22 volgt er een uitgebreid tafelgesprek (22:21-38).
Het zal je niet verbazen dat Jezus in dit tafelgesprek ook weer een paar keer verwijst naar een maaltijd. Zo in 22:27
Want wie is belangrijker: degene die aanligt om te eten of degene die bedient? Is het niet degene die aanligt? Maar Ik ben in jullie midden als iemand die dient.
En opnieuw in 22:29-30
Ik bestem jullie voor het koningschap zoals mijn Vader mij voor het koningschap bestemd heeft: jullie zullen in mijn koninkrijk eten en drinken aan mijn tafel, en zetelen op een troon om recht te spreken over de twaalf stammen van Israël.
Waar komt dit idee van het feestmaal als hét symbool van Gods koninkrijk vandaan? Daarvoor moeten we kijken naar Jesaja 25:6-8
Het feestmaal op de Sion
Dit visioen vormt de achtergrond van alles wat Lucas vertelt over maaltijden waaraan Jezus deelneemt en het ultieme feestmaal in het koninkrijk waarover Jezus zo vaak spreekt in dit evangelie. Aan de ene kant maakt het evangelie duidelijk dat deze profetie met het optreden van Jezus werkelijkheid werd. De redding voltrekt zich aan tafel, in de ontmoeting en de gemeenschap met Jezus. Maar het is als het ware een voorproefje van wat komen gaat. Het ultieme feestmaal in het koninkrijk.
Ook Lucas 22:15-20 verwijst naar beide aspecten. Nu al gebeurt er iets, in het ritueel van brood en wijn, wie daaraan deelneemt krijgt deel in de redding. En tegelijk wijst het vooruit, naar het volkomen en volmaakte feestmaal.
De maaltijd in Emmaüs
Na zijn opstanding loopt Jezus mee op met twee van zijn leerlingen, van Jeruzalem naar Emmaüs. Hij spreekt met hen zonder dat ze Hem herkennen. Op hun uitnodiging schuift Jezus aan voor de avondmaaltijd. In het verhaal volgt dan een zin die een duidelijke echo vormt van de maaltijd uit Lucas 22:
Toen Hij met hen aanlag voor de maaltijd, nam Hij het brood, sprak het zegengebed uit, brak het en gaf het hun.
(Lucas 24:30)
En Hij nam een brood, sprak het dankgebed uit, brak het brood, deelde het uit en zei: ‘Dit is mijn lichaam, (…)’
(Lucas 22:19)
Het breken en uitdelen van het brood is het moment waar het om draait. Lucas vervolgt in één adem: ‘Nu werden hun ogen geopend en herkenden ze Hem. Maar Hij werd onttrokken aan hun blik.’
Het verhaal van de Emmaüsgangers laat beeldend zien hoe Jezus aanwezig is in het breken en delen van het brood. Het vormt daarmee ook een blauwdruk voor ieder volgend samenzijn van zijn leerlingen waarbij brood en wijn worden gedeeld om Jezus te gedenken (eis tên emên anamnêsin, Lucas 22:19). Dit ‘gedenken’ is veel meer dan iemand niet vergeten, de herinnering aan iemand levend houden. Het gaat om een gedenk-ritueel dat degenen die het uitvoeren ook zelf deel laat worden van de gemeenschap van Jezus en zijn leerlingen.
Het gedeelde brood wijst naar de gemeenschap van Jezus en zijn leerlingen. Het wijst tegelijk vooruit naar het grote, eschatologische feestmaal in het koninkrijk van God. Als we het ‘avondmaal’ in de geest van Lucas vieren, zou het dus best wat vrolijker en uitbundiger mogen!
Prof. dr. Matthijs de Jong is Hoofd Vertalen bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Bronvermelding
Matthijs de Jong, ‘Met Jezus aan tafel’ in: Met Andere Woorden 41/online (6 april 2022), debijbel.nl.
Literatuur
- François Bovon, Das Evangelium nach Lukas. Dl. 4: Lk 19,28-24,53, EKK, Neukirchen-Vluyn 2009.
- Francis Giordano Carpinelli, ‘“Do this as My Memorial” (Luke 22:19): Lucas Soteriology of Atonement’ in: Catholic Biblical Quarterly 61 (1999), 74-91.
- Henk Jan de Jonge, Avondmaal en symposium. Oorsprong en eerste ontwikkeling van de vroegchristelijke samenkomst (Leiden 2007).
- Matthias Klinghardt, ‘Der vergossene Becher. Ritual und Gemeinschaft im lukanischen Mahlbericht‘ in: Early Christianity 3 (2012), 33-58.
- Ulrich Luz, Das Evangelium nach Matthäus. Dl. 4: Mt 26-28, EKK, Neukirchen-Vluyn 2002.
- Jindrich Mánek, ‘The New Exodus in the Books of Luke’ in: Novum Testamentum 2 (1957), 8-23.
- Steve Reece, ‘Passover as “Passion”: A Folk Etymology in Luke 22,15’ in: Biblica 100/4 (2019), 601-610.
- Benjamin R. Wilson, The Saving Cross of the Suffering Christ, Berlin/Boston 2016, m.n. hoofdstuk 3: The Lukan Last Supper: Text and Interpretation, 67-95.
Dit bericht is geplaatst op woensdag 6 april 2022
Vakblad Met andere woorden
Met Andere woorden is hét tijdschrift dat je up-to-date houdt over het vertalen van de Bijbel. Ook biedt Met Andere Woorden inspirerende artikelen op het snijvlak van vertalen en Bijbeluitleg.