Leren genieten met Prediker

‘Lucht en leegte, alles is leegte,’ luidt het beroemde begin van het boekje Prediker. En zo eindigt het ook. Is hij een somberman, een pessimist? Niets is minder waar. Als een onderzoeker die na gedegen studie tot een conclusie komt, schrijft hij:

Met de uitspraak dat ‘alles lucht en leegte is’ bedoelt hij niet dat het leven zinloos zou zijn. Ook kritiseert hij niet het verlangen om onze kennis van de wereld te vergroten. Wel futiel is het idee dat we een absolute greep op het leven zouden kunnen krijgen. Dát is ‘lucht en leegte’, een illusie. Daarvan wil hij ons verlossen met voorbeelden die uit het leven zijn gegrepen.

Vanachter zijn schrijftafel kijkt Prediker naar buiten, naar de drommen mensen in de steegjes van de stad die blakert in de hitte.

Denk maar niet dat die één seconde sneller of langzamer gaat door ons drukke gedoe. En dan de wind die aan de gewaden rukt:

Geen mens die daar greep op krijgt. Dan vermoeien we alleen maar onszelf zodat we een ‘afkeer’ van het leven krijgen, zegt Prediker.

Van die zelfkwelling wil hij ons verlossen. In een gedachtenexperiment zegt hij: Stel dat ik een koning als Salomo zou zijn. Ik doe alles wat mijn hart begeert om te kijken of ik daardoor gelukkig zal worden (2.1-11). Word ik dan gelukkig? Nee. Want er zit een worm in de welvaartsappel: de dood.

Prediker trekt een grijze haar uit zijn baard, kijkt ernaar en knikt: ja, de dood maakt als niets anders duidelijk dat al ons grijpen naar het leven ‘lucht en leegte’ is:

Waarom wrijft hij ons dat in? Omdat het goede leven inhoudt dat we onze eigen vergankelijkheid onder ogen zien. Als we echt beseffen dat ons leven eindig is, halen we meer uit het bestaan. Dat is ook de ervaring van veel mensen die door een ziekte of ongeval in de buurt van de dood zijn geweest. Ze zijn dankbaarder voor elke dag die hun gegeven wordt en genieten meer.

Prediker is een realist, hij wil eerlijk zijn en heeft geen geduld met religieuze mooipraterij. Klopt het wel dat God de rechtvaardige voorspoed geeft en de onrechtvaardige straft? Nuchter stelt hij vast dat een rechtvaardig mens ten onder kan gaan, terwijl de onrechtvaardige lang leeft (7:15). We krijgen er geen greep op, er zit geen logica in: Prediker heeft gezien dat niet altijd een snelle hardloper de wedloop wint, een sterke held de oorlog, dat niet altijd degene die wijs is zijn brood heeft […]. Zij allen zijn afhankelijk van tijd en toeval’ (Prediker 9:11). Het leven is niet tam en maakbaar, maar mysterieus.

Dat roept ontzag op. Echte godsdienst verklaart de wereld niet maar houdt het geheim van het leven onder het hart, het mysterie van de ander, het raadsel dat we voor onszelf zijn. Echte godsdienst roept schroom voor het heilige op: ‘Betreed Gods tempel met bescheiden tred en ga niet in het wilde weg offers brengen’ (4:17). Probeer niet met gebed God naar je hand te zetten.

Er is een verband tussen ontzag voor het mysterie van het bestaan en genieten. Het besef dat onze controle over het leven ‘lucht en leegte’ is, maakt bescheiden. We zijn niet zo machtig en belangrijk als we dachten. Deze relativering van ons ‘ik’ is ook een belangrijk aspect van genieten. We gaan bijvoorbeeld helemaal op in een film of worden in vervoering gebracht door een concert. ‘Ik vergat de tijd,’ zeggen we dan achteraf. Maar we vergaten meer dan de tijd: we vergaten onszelf in het genieten van God, de uiteindelijke bron van al het goede, ware en schone.

Dan kan dezelfde zon die zo vermoeiend aan onze greep ontsnapt, blij maken. Tegen het eind van zijn boekje blikt Prediker weer uit het raam en zegt dankbaar:

Jean-Jacques Suurmond is emeritus-predikant van de Protestantse Kerk in Nederland en coach.