Interview met Amy-Jill Levine en Marc Zvi Brettler: ‘Het Nieuwe Testament is onderdeel van de Joodse geschiedenis’
Er is een nieuwe studiebijbel verschenen: Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen
Met dank aan Peter Siebe (NBG) voor de behulpzame suggesties.
Dr. Amy-Jill Levine is hoogleraar New Testament and Jewish Studies aan de Hartford International University for Religion and Peace en emeritus-hoogleraar aan de Vanderbilt University. Dr. Marc Zvi Brettler is hoogleraar in Judaic Studies en Religious Studies aan de Duke University. Zij zijn de redacteurs van The Jewish Annotated New Testament, waarvan na een eerste (2011) en tweede editie (2017) een derde in voorbereiding is. Het boek werd vertaald in het Duits, het Italiaans en nu ook in het Nederlands.
Wat was de belangrijkste motivatie achter het maken van The Jewish Annotated New Testament (Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen)?
‘We hadden twee doelgroepen voor ogen. Ten eerste wilden we Joden kennis laten maken met het Nieuwe Testament. Dat is een belangrijke primaire bron voor de eerste-eeuwse Joodse geschiedenis, én het heeft bijgedragen aan tweeduizend jaar Jodenhaat. Ten tweede wilden we christenen de Joodse context van het Nieuwe Testament laten zien, zowel om hun begrip van Jezus en Paulus te verrijken, als om hen te waarschuwen hoe passages uit het Nieuwe Testament, vooral wanneer ze uit hun historische context worden gehaald, kunnen leiden tot antisemitisme.’
Joodse uitleg van het christelijke Nieuwe Testament is nogal zeldzaam, zeker als je het vergelijkt met tweeduizend jaar christelijke uitleg van het Oude Testament of de Tenach. Hoe verhoudt dit boek zich tot eerdere Joodse interacties met het Nieuwe Testament?
‘Pas sinds het einde van de negentiende eeuw bestuderen Joden het Nieuwe Testament. Veel van de vroege benaderingen waren erop gericht om antisemitische christelijke interpretaties te weerleggen. Sommigen beweerden dat Jezus een Joodse leraar was die niets nieuws toevoegde aan de Joodse praktijk en geloofsinhoud, terwijl Paulus degene was die de Joodse traditie verdraaide met zijn evangelieverkondiging onder heidense volken. Deze twee opvattingen over Jezus en Paulus zijn onjuist. Het essaygedeelte in Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen (NTJT) onder de kop ‘Reacties op het Nieuwe Testament’ beschrijft eerdere Joodse opvattingen over Jezus, Paulus en Maria, de moeder van Jezus. De essays bevatten correcties op basis van betere historische kennis van het Jodendom in de eerste eeuw. Ook erkennen en waarderen ze de christelijke pogingen om antisemitische interpretaties te vermijden.’
Waarom is dit boek pas in de eenentwintigste eeuw verschenen? Had het honderd jaar eerder kunnen worden gemaakt?
‘In eerdere eeuwen was het voor Joden niet toegestaan christelijke teksten te bestuderen. Het werd verboden door christenen die de universiteiten beheersten en in sommige gevallen door mede-Joden die weerstand boden aan alles wat met deze teksten te maken had. Het Nieuwe Testament werd namelijk door die laatsten gezien als bevorderlijk voor Jodenhaat. Pas in de afgelopen decennia zijn er genoeg Joodse geleerden met de academische kwalificaties om de annotaties en essays te leveren. Bovendien zijn pas in de eenentwintigste eeuw (althans sommige) christenen bereid om naar onze interpretaties te luisteren.’
Hoewel er onder christenen veel verschillende meningen zijn over het eerste deel van de christelijke Bijbel, zien de meeste christenen de Hebreeuwse Bijbel als onderdeel van het grotere christelijke verhaal over God en de verlossing van de mensheid. In het voorwoord zeggen jullie dat het Nieuwe Testament ook op een bepaalde manier kan worden gezien als onderdeel van het Joodse verhaal. Kunnen jullie dat verder toelichten?
‘Sommige christenen lezen de Hebreeuwse Bijbel helemaal niet. Bij velen in de oosters-orthodoxe kerken wordt het Oude Testament in het Grieks gelezen, niet in het Hebreeuws. Voor rooms-katholieken, oosters-orthodoxen en anglicanen bevat het Oude Testament meer dan de boeken in de Hebreeuwse Bijbel: de deuterocanonieke boeken, teksten die in het Grieks bewaard zijn gebleven, zoals Judit, de boeken van de Makkabeeën en de Wijsheid van Jezus Sirach. Het is dus niet zo dat de Hebreeuwse Bijbel hetzelfde is als het eerste deel van de christelijke Bijbel.
Jezus was een Jood. Hij en zijn volgelingen begrepen wat hun rol was met behulp van de Schriften van Israël. Paulus was een Jood – in feite is hij de enige farizeeër van wie we geschreven teksten hebben. Noch Jezus noch Paulus hadden de bedoeling om een nieuwe en aparte religie te stichten. Daarom maakt het Nieuwe Testament deel uit van de Joodse geschiedenis.
Christenen zien het Oude Testament doorgaans door de lens van het Nieuwe Testament en zijn van mening dat het Oude Testament verwijst naar Jezus. Joden lezen de Tenach (de Tora, Neviiem [Profeten] en Ketoeviem [Geschriften], soms de Hebreeuwse Bijbel genoemd) met behulp van Joodse interpretatie, en zien daardoor de Tenach als een tekst met meerdere betekenissen.
In 2021 hebben we The Bible With and Without Jesus: How Jews and Christians Read the Same Stories Differently
Soms gebruikt het Nieuwe Testament interpretaties die ook in Joodse bronnen voorkomen. Zowel de Dode Zeerollen als de evangeliën verwijzen bijvoorbeeld naar Genesis 2 in discussies over echtscheiding. Soms werken interpretaties van het Nieuwe Testament alleen met de Griekse vertaling van de Joodse teksten (de Septuaginta), maar niet met het Hebreeuws. Bijvoorbeeld in Matteüs’ verhaal over een maagdelijke conceptie van Jezus, of in de Brief aan de Hebreeën, die de Septuaginta-vertaling van Psalm 110 volgt en Jezus plaatst in de orde van Melchizedek.’
Het woord ‘Joods’ kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Zijn de annotaties en essays geschreven vanuit een specifiek Joods theologisch perspectief, of moet dit anders worden begrepen?
‘Joden zijn niet alleen een “religie” in de zin van een volk dat verenigd is door een gemeenschappelijke set van leerstukken. We zijn ook een volk, met een gevoel van gemeenschappelijke voorouders (Abraham en Sara), een gemeenschappelijk thuisland (het land Israël), een gemeenschappelijke liturgische taal (Hebreeuws) en een gemeenschappelijke geschiedenis. Volgens de rabbijnse leer is een Jood iemand met een Joodse moeder, of, in de Reform movement (het liberale Jodendom), een Joodse ouder en opgevoed in een Joods huishouden. Onze schrijvers, allemaal Joods, variëren van orthodox tot seculier humanistisch. We zien een groot voordeel in het betrekken van zo’n diverse groep bij dit boek.’
De auteurs van de annotaties en essays hebben allemaal een academisch perspectief. Wat onderscheidt dit van andere, niet-Joodse geleerden met een academisch perspectief? Wat ziet een Joodse geleerde dat anderen mogelijk niet of minder duidelijk zien?
‘Net zoals mensen met verschillende achtergronden – of die nu gedefinieerd worden door etniciteit, seksualiteit, gender, religieuze overtuiging, enzovoort – teksten interpreteren door hun eigen perspectief, doen Joden dat ook. Wij Joden zijn ons misschien beter bewust wanneer teksten kunnen worden gebruikt, en daadwerkelijk zijn gebruikt, op anti-Joodse manieren. Als we een formele Joodse opleiding hebben genoten, kunnen we beter verbanden leggen met vroeg-Joodse teksten. Bovendien, als we lesgeven in voornamelijk niet-Joodse omgevingen – zoals wij redacteuren dat doen – kunnen we beter anticiperen op de vragen over het Jodendom die onze lezers mogelijk hebben.’
De titel van het boek kan bij sommigen associaties oproepen met messiaans Jodendom. Zijn er messiaans-Joodse auteurs betrokken? Hoe verhoudt uw boek zich tot deze beweging?
‘Er hebben geen messiaans-Joodse auteurs essays of annotaties geschreven voor dit boek. We wilden niet de indruk wekken dat we proberen Joden te evangeliseren. We hebben echter wel een essay over “Messiaans Jodendom” opgenomen, en in gevallen waarin messiaans-Joodse interpretaties van bepaalde teksten voorkomen, vermelden we niet alleen deze interpretaties, maar hebben we ook contact opgenomen met messiaans-Joodse collega’s om ervoor te zorgen dat we hun opvattingen correct weergeven.’
Wat zijn de meest uitdagende teksten in het Nieuwe Testament voor Joodse geleerden om te interpreteren? Wat doen jullie ermee?
‘Veel verzen in het Nieuwe Testament zijn gebruikt om Jodenhaat aan te wakkeren, zoals Matteüs 27:25, waar volgens de evangelist "heel het volk" riep: "Laat zijn bloed ons maar worden aangerekend, en onze kinderen!" Of Johannes 8:44, waar Jezus de Joden ervan beschuldigt kinderen van de duivel te zijn. Andere voorbeelden zijn Handelingen 3:15, waar Petrus de Joden in Jeruzalem beschuldigt met de woorden "hem die ons naar het leven leidt hebt u gedood", en 1 Tessalonicenzen 2:14-16, waar Paulus spreekt over de Joden die “de Heer Jezus hebben gedood,” evenals Openbaring 2:9 en 3:9, waar wordt gesproken over de “synagoge van Satan”. Er zijn nog meer van dergelijke verzen.
Voor elk van deze problematische verzen geven we een historische context, leggen we uit hoe het vers past binnen zijn literaire context, beschrijven we hoe het door de eeuwen heen is geïnterpreteerd, en bieden we richtlijnen voor hoe het vandaag de dag kan worden begrepen. Hoewel we deze verzen contextualiseren, bagatelliseren we de schade die ze in de loop van de eeuwen hebben aangericht niet.’
Wat zijn de meest aantrekkelijke teksten in het Nieuwe Testament voor Joodse geleerden?
‘Het antwoord hangt af van welke Joodse geleerde je vraagt. Sommigen vinden Paulus fascinerend; anderen beschouwen Matteüs als "zeer Joods" vanwege de nadruk in het evangelie op de juiste interpretatie van de Tora. Weer anderen, bijvoorbeeld, vinden de verbanden tussen Openbaring en andere oude Joodse apocalypsen intrigerend. Deze vraag is vergelijkbaar met de vraag welke teksten uit het Nieuwe Testament het meest aantrekkelijk zijn voor christelijke geleerden.’
Vooral in de afgelopen vijftig jaar is er een groeiend bewustzijn van de verankering van het Nieuwe Testament in de Joodse context. Welke rol speelt het NTJT in deze ontwikkeling? Hoe weerspiegelt het de huidige staat van de Joodse-christelijke dialoog?
‘The Jewish Annotated New Testament, in het Engels, Duits, Italiaans en nu ook in het Nederlands, is de belangrijkste bron om de Joodse contexten van teksten uit het Nieuwe Testament te ontdekken. Het boek wordt gebruikt in Joodse-christelijke dialooggroepen, in zowel bachelor- als masteropleidingen, en zelfs in christelijke seminaries. We vinden het bijzonder belangrijk dat dit boek wordt gebruikt om predikanten en priesters op te leiden, aangezien de aantekeningen en annotaties kunnen helpen om antisemitische opmerkingen in preken, homilieën en zondagsscholen te voorkomen. Verschillende essays gaan in op de rol van het NTJT in de Joodse-christelijke dialoog.’
Wat voor reacties heeft u ontvangen op de Engelse en anderstalige edities?
‘Over het algemeen zijn de reacties zeer positief. De publicatie van de eerste editie werd besproken in The New York Times. Toen de Duitse versie werd uitgebracht, deelden de protestantse bisschoppen in Beieren en omliggende gebieden exemplaren uit aan al hun lokale kerken.
In 2023 sprak ik [Amy-Jill Levine] over The Jewish Annotated New Testament in de VS, Engeland, Italië en Australië in veel kerken, zowel protestants als rooms-katholiek, en ook op de Kirchentag in Neurenberg en afgelopen mei op de Katholikentag in Erfurt. We hebben beide [Amy-Jill Levine en Marc Brettler] over het boek gesproken met verschillende Joodse groepen, die verrast zijn door de inhoud van het Nieuwe Testament en door The Jewish Annotated New Testament zijn begonnen om het grondiger te bestuderen. Een klein aantal uitzonderlijke recensies op Amazon en andere websites heeft ten onrechte gesuggereerd dat we de bedoeling hebben om het Nieuwe Testament Joodser te maken, dat we de christelijke leer ontkennen, of dat we heimelijk proberen Joden tot het christendom te bekeren.’
Welke effecten zien jullie wanneer mensen dit boek lezen of bestuderen?
‘De twee belangrijkste reacties die we hebben gezien, althans anekdotisch, zijn van Joden die de tekst zowel fascinerend als verontrustend vonden, en van christenen die zich nooit bewust waren van de Joodse context van het Nieuwe Testament of van hoe hun eigen interpretaties vaak eigenlijk anti-Joods waren.’
De spanningen rondom Joodse identiteit nemen opnieuw toe door de oorlog in Gaza en Libanon. Hebben deze spanningen invloed gehad op uw werk of persoonlijke leven? Kan Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen iets betekenisvols bieden aan mensen nu de spanningen zo hoog zijn opgelopen?
‘Deze spanningen hebben zeker invloed gehad op ons leven en dat van veel van onze bijdragers. Een aantal van de schrijvers in het NTJT zijn Israëlische burgers; anderen zijn vrienden en familie van Israëliërs, waaronder sommigen die zijn omgekomen door Hamas of nog als gijzelaar worden vastgehouden.
Voor velen van ons is het werken aan dit project een positieve bezigheid geweest, die hoop biedt op vrede en wederzijds begrip ondanks de verschrikkingen om ons heen. In de derde editie zullen we een nieuw artikel opnemen over het "Land van Israël", dat onze christelijke lezers zal laten zien waarom zoveel Joden een bijzondere band met Israël voelen.’
Hoe ziet u de toekomst van de Joodse stem in de studie van het Nieuwe Testament, en de rol van het Nieuwe Testament in de studie van het Jodendom?
‘Het fenomeen van Joden die het Nieuwe Testament bestuderen, is niet langer de zeldzaamheid die het zelfs tot in de jaren 1980 was. Tegenwoordig zien we duidelijkere verbindingen tussen het Nieuwe Testament, de Dode Zeerollen, andere Joodse auteurs uit de eerste eeuw, archeologische ontdekkingen en rabbijnse teksten. We hebben een beter begrip van hoe Jezus past in een Joodse omgeving en hoe Paulus Joodse concepten uitlegt aan zijn niet-Joodse publiek. We zijn beter in staat om niet alleen onze gemeenschappelijke geschiedenis als Joden en christenen te zien, maar ook om te erkennen hoe onwetendheid over deze geschiedenis heeft geleid tot misverstanden, wantrouwen en haat.’
Publiekslezing door Amy-Jill Levine
Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen wordt op woensdag 13 november gepresenteerd in Utrecht, in de Geertekerk, tijdens een gratis publiekslezing. Ontdek tijdens dit avondvullende programma meer over het Nieuwe Testament en de waarde daarvan door op zoek te gaan naar de Joodse wortels van de Bijbel. De hoofdspreker van deze avond is prof.dr. Amy-Jill Levine. Zij is een internationaal bekende Bijbelwetenschapper en een van de twee redacteuren van Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen. Levine zal spreken in het Engels.
Bronvermelding
Cor Hoogerwerf, 'Interview met Amy-Jill Levine en Marc Zvi Brettler: "Het Nieuwe Testament is onderdeel van de Joodse geschiedenis"' in: Met Andere Woorden 43/online (30 oktober 2024), debijbel.nl.
Vakblad Met andere woorden
Met Andere woorden is hét tijdschrift dat je up-to-date houdt over het vertalen van de Bijbel. Ook biedt Met Andere Woorden inspirerende artikelen op het snijvlak van vertalen en Bijbeluitleg.