Hoe lees je het boek Openbaring?

Openbaring beschrijft grote natuurrampen en de ondergang van de aarde. Bij het lezen daarvan dringt de vergelijking met de klimaatrampen en wereldwijde crises in onze tijd zich op. Jeroen Sytsma en Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf reiken twee manieren aan om zinvol verband te leggen tussen toen en nu zonder Openbaring te overvragen. Jeroen Sytsma pleit voor het ‘voelen’ van dit Bijbelboek.

Jeroen Sytsma

‘Over Openbaring moet je niet preken, dit Bijbelboek moet je lezen en ondergaan.’ Zo herinner ik me een uitspraak van mijn Kamper hoogleraar Nieuwe Testament, Jakob van Bruggen. Ik weet niet of ik hem met deze herinnering recht doe. Ik neem de uitspraak dus voor eigen rekening: Openbaring moet je meer voelen dan uitleggen.

Voor de duidelijkheid: er valt veel uit te leggen, bijvoorbeeld de achtergrondkennis over de oogzalfindustrie in Laodicea bij Openbaring 3:18. Maar over veel details blijken exegeten ook na 1900 jaar zeer verdeeld. Wat kun je bij al die onduidelijkheid dan met dit Bijbelboek? Nou, voelen dus!

De eerste keer dat ik dat sterk meemaakte was bij hoofdstuk 1, die indrukwekkende Jezusgestalte. Daar zijn bladzijden uitleg over te geven, maar ik voelde de rechterhand: ‘(…) ik viel als dood voor zijn voeten neer. Maar Hij legde zijn rechterhand op me.’ Ik zag het voor me. Een indrukwekkende gestalte kan iemand die op de grond ligt alleen maar de rechterhand opleggen als hij daarvoor diep door de knieën gaat. Dit is God die zich bekend maakt door Jezus: knielen, dichtbij komen, aanraken.

Een tijd geleden had ik weer zo’n plotseling moment van Openbaring voelen. Ik las Openbaring 8. Ik wist van de overdreven beelden die daarin voorkomen: een derde deel van de aarde staat in brand, een derde deel van de in zee levende wezens gaat dood. Mijn leeshouding was onbewust iets als ‘dit is lezen in Openbaring: absurde beelden over een verre toekomst’. Maar opeens voelde ik de woorden als een klap in mijn gezicht. En dat kwam omdat de ecologische beelden uit het visioen zich mengden met de ecologische crisis waar onze wereld diep in zit. De getallen waren niet overdreven meer en pasten opeens bij mijn angst van vandaag. Het aantal insecten in West-Europa is niet een derde, maar meer dan twee derde (75%) achteruitgegaan. Van de kikkers en salamanders in de wereld wordt niet een derde maar 90% met uitsterven bedreigd. En plastic afval in de vorm van microplastics vind je niet in 33%, maar in 100% van het zeewater. Wereldwijd, tot in de diepste trog en de verste ijszee.

De crisis in de schepping is angstaanjagend. We hebben geen idee wat ons te wachten staat. De schepping kent veel kantelpunten, waarbij het opeens snel de verkeerde kant op kan gaan. Mijn angst is reëel zolang de mensheid doorgaat met de schepping kapot te maken.

Het betekent veel dat de Bijbel mij woorden aanreikt waarmee ik die angst kan voelen. Waarbij ik tegelijk de start van Openbaring niet vergeet: als de angst me dreigt neer te smakken, voel ik de rechterhand van de Indrukwekkende, die was en is en komt.

Drs.ir. Jeroen Sytsma studeerde plantenziektekunde en theologie. Hij is predikant van de Koningskerk (NGK) in Zwolle en spreker voor A Rocha, een wereldwijde beweging van christenen die vanuit hun geloof zorgen voor Gods schepping.

Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf

De uitleggeschiedenis van Openbaring is berucht. Eeuw in eeuw uit meenden lezers dat de plagen waarover dit boek spreekt, precies in hun tijd begonnen waren. Ze identificeerden mensen uit hun eigen tijd met het beest en de valse profeet. De meeste Bijbelwetenschappers staan zeer kritisch tegenover deze toepassing van het boek Openbaring. Wij zijn dat met hen eens.

Ook in onze tijd worden grote gebeurtenissen, zoals covid, de oorlog tussen Israël en de Palestijnen en toenemende grootschalige natuurrampen, gretig verbonden met de visioenen uit Openbaring. Het geeft grip op de eindtijd. Wij pleiten daarentegen voor een ethische lezing van dit boek. Naar ons idee gaat het in Openbaring niet om het exacte script over het lot van de aarde, maar om de overwinning op het kwaad en Gods belofte van een nieuwe aarde waarop gerechtigheid woont. Dan is het niet de vraag waar we in onze tijd zitten in de chronologie van het boek, bij de hoeveelste plaag of de hoeveelste bazuin. Een ethische lezing draait om de vraag aan welke kant we staan. Op die manier kan wat de schrijver van Openbaring over de wereld toen wilde zeggen, een spiegel vormen voor onze situatie. De beelden van de ondergang van hemel en aarde komen hard bij ons binnen. Dat die beelden actueel zijn, is een overeenkomst, maar er is ook een groot verschil. Voor de vroege christenen was de vernietiging van de wereld een geruststellend beeld: de wereld is in de greep van het kwaad en zo gaat God orde op zaken stellen. Voor ons is de vernietiging van de wereld een angstaanjagend beeld: de wereld is in de greep van een politiek- economisch veelkoppig monster dat door niemand in bedwang wordt gehouden. De vernietiging is de schuld van mensen, op een schaal die men in de Oudheid niet voor mogelijk hield. Het is zeer onwaarschijnlijk dat God er tevreden over is.

Het is onjuist Openbaring te lezen als een door God geplande planetaire vernietiging en daarbij te denken dat menselijk gedrag dat die vernietiging in de hand werkt, in overeenstemming met Gods plan is. De radicale vernietiging waarover Openbaring spreekt, geeft juist aan hoe diep het kwaad zich op aarde heeft ingevreten. God haalt de wereldorde radicaal omver. Het geweld in het slotdeel van Openbaring is vooral gericht tegen ‘Babylon’, de grote stad. Daarmee bedoelt Johannes het Romeinse imperium, dat het land en de zee, de hele aarde in zijn macht hield. Voor Johannes vertegenwoordigde het Romeinse Rijk het kwaad.

Het economische wereldregime van vandaag heeft de aarde misschien nog wel vaster in zijn greep dan in de tijd van Johannes het geval was. Als God zich keert tegen het kwaad, tegen de mensen die zich de aarde hebben toegeëigend en zich gedragen alsof zij God zijn – aan welke kant staan wij dan? Voelen wij ons gered of juist bedreigd?

Drs. Cor Hoogerwerf is Specialist Vertalen en Exegese Nieuwe Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.

Prof. dr. M.J. de Jong is Hoofd Vertalen en Bijbelwetenschap bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en bijzonder hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Dit artikel is gebaseerd op Hemels Groen. Nieuw licht op duurzaamheid als Bijbels thema, Haarlem/Antwerpen 2024, specifiek op hoofdstuk 9 ‘Als hemel en aarde vergaan’.

Jeroen Sytsma, 'Openbaring moet je meer voelen dan uitleggen' in: Met Andere Woorden 43/1 (juni 2024), 60-61.

Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf, 'Pleidooi voor een ethische lezing van Openbaring' in: Met Andere Woorden 43/1 (juni 2024), 62-63.