Geloven in gewone taal: Hoe de BGT zijn weg heeft gevonden

Met ingehouden adem wachtten ze af, de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal, toen koning Willem Alexander op 1 oktober 2014 het eerste exemplaar in ontvangst had genomen. Hoe zou Nederland reageren? Zouden kerken en theologen deze onconventionele vertaling waarderen of bekritiseren? Zou deze Bijbel écht begrijpelijk zijn voor iedereen, ook voor mensen met weinig leesvaardigheid, zoals de bedoeling was? Tien jaar later blijkt deze vertaling niet meer weg te denken uit ons taalgebied.

Afbeelding: Vertalers van de BGT tijdens een seminar in 2009. Foto: NBG.

Binnen een week na verschijning was de eerste druk – 65.000 exemplaren – compleet uitverkocht. Ook daarna bleef de vraag groot. Waar wordt de Bijbel in Gewone Taal (BGT) inmiddels gebruikt? En hoe bevalt dat? Daarvan geef ik in dit artikel een impressie – geen compleet en gedocumenteerd overzicht. De BGT is een geaccepteerde, breed gebruikte vertaling. Dat blijkt uit cijfers, uit een enquête van het NBG onder predikanten en uit de waardering van onder meer justitiepredikanten en het Leger des Heils.

Wat was het doel van de BGT? In de woorden van de vertalers, bij de verschijning: een ‘vertaling die voor zoveel mogelijk lezers direct leesbaar en begrijpelijk is’. Het zwaartepunt lag daarom, zo schreven zij, op het tekstbegrip. De woordenschat werd beperkt tot minder dan 4.000 woorden. Er werden meer en dieper ingrijpende vertaaltransformaties toegepast dan in andere vertalingen. Traditionele termen als ‘gerechtigheid’ en ‘genade’ kwamen niet voor in de BGT. Als ze onvermijdelijk waren – denk aan ‘zonde’ en ‘zegenen’ – werden ze in de woordenlijst toegelicht.

‘De Bijbel in Gewone Taal is een vertaling van de Bijbel die leesbaar en duidelijk is voor iedereen’, zo staat het in de inleiding in mijn eigen exemplaar van de BGT. Tien jaar na dato is vast te stellen dat de BGT op talloze plekken gebruikt wordt: in huiskamers en aan de keukentafel, door tieners en Bijbelkringen, in kerken, catechisatiegroepen en op scholen, in gevangenissen, buurthuiskamers, zieken- en verpleeghuizen, bij missionaire activiteiten en bij hulp aan vluchtelingen en asielzoekers. Al snel na de verschijning van de BGT bleek deze vertaling geschikt voor het grote publiek. Bij The Passion, de jaarlijkse muzikale paasvertelling op televisie die miljoenen kijkers trekt, worden de Bijbelteksten uit de BGT geciteerd. Bij publieke evenementen als Kerst op de Dam en Bijbelmarathons wordt voorgelezen uit de BGT. En toen in februari 2024 iedereen een week lang gratis een Bijbel mocht ophalen bij een Goudse boekhandel, werd als vanzelfsprekend de BGT gekozen.

De BGT spreekt velen aan en heeft een breed bereik. Dat was precies de bedoeling. Het tekent zich af in de verkoopcijfers en online. Van de BGT zijn ongeveer 570.000 exemplaren verkocht, inclusief speciale edities voor bijvoorbeeld scholen en jongeren. Daarnaast zijn circa 225.000 missionaire edities verspreid van het Nieuwe Testament en losse evangeliën. Online verwierf de BGT op Bijbelplatform debijbel.nl en zijn Vlaamse evenknie debijbel.be de tweede plaats, als meest gelezen vertaling na de NBV21.

Wat maakt de BGT geliefd? Een indicatie daarvoor vormen de meest populaire Bijbelpassages. Daarbij speelt de factor ‘beleving’ de hoofdrol. Uit de jaaroverzichten van debijbel.nl blijkt dat de favoriete teksten in de BGT afwijken van die in andere vertalingen. In de BGT was aanvankelijk Johannes 1 favoriet. Opmerkelijk genoeg kantelde dat op één dag: 8 oktober 2021. Toen vertelde voetballer Jurriën Timber in dagblad Trouw dat hij voor elke wedstrijd Psalm 91 leest. Op debijbel.nl piekte die psalm in de BGT. Na die dag bleef deze Psalm tot nu toe online de meestgelezen BGT-passage.

Dat de BGT als frisse, directe vertaling gewaardeerd wordt, blijkt ook uit reacties die bij het NBG binnenkomen en uit de media. Hooggewaardeerd in de BGT worden onder meer:

Veelgenoemde pluspunten van de BGT zijn:

Het was voor de BGT-vertalers spannend hoe de kerken de BGT zouden ontvangen. Ook al was deze vertaling niet bedoeld als kansel- of kerkbijbel, zij zou wel voor bepaalde kerkelijke en christelijke activiteiten (zeer) bruikbaar kunnen zijn. Vanuit verschillende kerkelijke en theologische hoeken (behoudend gereformeerd, evangelisch, aanhangers van de Amsterdamse school) klonk, zoals voorzien, stevige kritiek op deze vrijmoedige vertaling. Andere kerken en theologen toonden zich afwachtend of nieuwsgierig.

Om een indruk te krijgen van de waardering voor de BGT onder theologen, tien jaar na de verschijning, deden we een peiling onder professionele Bijbelgebruikers. 72 respondenten – vooral predikanten, maar ook kerkelijk werkers en godsdienstleraren – reageerden. Circa 40% van hen is lid van de Protestantse Kerk of de Remonstrantse Broederschap; circa 15% baptist, evangelisch of lid van een pinkstergemeente; 10% is Nederlands Gereformeerd of Christelijk Gereformeerd; 10% is (oud-)katholiek; 20% is lid van een andere kerk of gaf dit niet op. De uitkomsten laten zien dat professionele Bijbellezers de BGT gebruiken en waarderen, ook al geven de meesten aan dat ze de BGT niet voor persoonlijk gebruik lezen.

80% van de respondenten zegt de BGT te gebruiken in het werk. 50% gebruikt de BGT ook in het eigen gezin, vooral vanwege de kinderen; zelden voor persoonlijke Bijbellezing. Degenen die de BGT in hun werk gebruiken, doen dat ongeveer evenveel bij alle activiteiten: kinderwerk, jeugdwerk of catechese, Bijbelkring, bijzondere diensten en preekvoorbereiding. Iets minder vaak gebruiken ze de BGT voor missionair werk, gewone diensten en pastoraat. Dit beeld komt overeen met hun mate van waardering voor de specifieke kenmerken van de BGT. Het hoogst scoren duidelijkheid en begrijpelijkheid (46%) en toegankelijkheid voor nieuwe Bijbellezers (32%). Dat de BGT aansprekend en direct is (de literaire kwaliteit), is voor minder respondenten het belangrijkste (13%). Ook blijkt de BGT een duidelijke functie te hebben bij moeilijke Bijbelgedeelten, zoals de nieuwtestamentische brieven, Openbaring en bepaalde psalmen. Professionele Bijbelgebruikers vinden de BGT in die gevallen nuttig bij de preekvoorbereiding en bij Bijbelgebruik op school, in kinder- en jeugdwerk en catechese. Voor gebruik in de kerk prefereert een meerderheid de NBV21 of een vergelijkbare vertaling. Wel zetten de respondenten de BGT bijvoorbeeld in bij het kindermoment of voor citaten in de preek. Sommigen kiezen juist wel de BGT voor de Schriftlezing, omdat het prettiger luistert. In de woorden van een van de respondenten: ‘Ik zie het als ik vanaf de kansel voorlees. Mensen kijken niet glazig, maar begrijpen wat er gezegd wordt.’

Respondenten die de BGT niet gebruiken in hun werk, noemen als bezwaar de afstand tussen de brontekst en de BGT. Anderen noemen dat de BGT bepaalde nuances niet goed kan weergeven, belangrijke woorden weglaat of te veel interpreteert.

Soortgelijke kritiek op de BGT was er vanaf het begin – het is al gezegd. Bijvoorbeeld in behoudend-protestantse kring. Soms was de kritiek fel, met woorden als ‘verkleutering’ en een boektitel als Bijbel zonder ziel. Soms was die genuanceerd en werd de BGT een goed bruikbare Bijbel genoemd voor randkerkelijken en in ontmoetingen met mensen die op latere leeftijd kennismaken met de Bijbel. Ondanks de kritiek heeft de BGT ook in die kring zijn weg gevonden. Waarom? Een treffend citaat uit De Waarheidsvriend: ‘Verschillende gemeenteleden hebben de BGT direct aangeschaft. De meest enthousiaste reactie kwam van de kant van de catechisanten (...). Hun reactie luidde: “Dit kun je tenminste begrijpen!”’

In rooms-katholieke kring heeft de BGT zich naast de Willibrord- vertaling ook een plekje verworven, zoals de persoonlijke reflectie van Frank Morlion elders in dit nummer laat zien. Hij wordt gebruikt in het contact met jongeren of in het persoonlijk leven. Thomas, de vereniging van Vlaamse katholieke godsdienstleerkrachten, geeft een rake typering: ‘Uiteraard is de BGT geen kerkbijbel, dat is nooit de bedoeling geweest. Men kan deze Bijbel gebruiken bij mensen en in omstandigheden waar dit de beste of in ieder geval een goede keuze lijkt te zijn. Tevens kan de BGT functioneren als een opstapbijbel.’

Is de BGT inderdaad een Bijbel voor iedereen die een begrijpelijke Bijbel wenst? Zo stelt het NBG het op zijn website: ‘De Bijbel in Gewone Taal is voor iedereen die graag een duidelijke Bijbel leest. Voor sommige lezers is de Bijbel in Gewone Taal precies de vertaling die ze graag gebruiken. Voor andere lezers is het een waardevolle aanvulling. De Bijbel in Gewone Taal is geschikt om kennis te maken met de Bijbelse verhalen én om je te verdiepen in moeilijke teksten.’

De BGT is zeker een vervolgstap in inclusiviteit. De Groot Nieuws Bijbel en de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) waren al inclusiever dan eerdere vertalingen. Nu ging het erom geen lezersgroepen uit te sluiten door een te ingewikkeld taalniveau. Eleonora Hof publiceerde kort na de verschijning van de BGT een artikel over de kloof in taalniveau tussen mensen met een hoger en een lager opleidingsniveau. In een Facebookdiscussie was gesuggereerd dat de BGT ‘misschien niet zo behulpzaam is voor keurige dominees, maar wel aansluit bij de leefwereld van de Annies en de Sjonnies uit de Bijlmer.’ Hof zag een rol voor de BGT weggelegd in het zoeken naar een inclusieve kerk, ‘waarin zowel lager als hoger opgeleiden met hun unieke kenmerken zich thuis kunnen voelen.’

De BGT is inderdaad begrijpelijk voor wie Nederlands kan lezen. Toch prefereert niet iedere Bijbellezer de BGT. Dat liet het Bijbelgebruik- onderzoek uit 2022 zien. De onderzoekers deelden de bevolking in veertien segmenten in. Wat blijkt? De BGT is met 21% veruit de meestgelezen Bijbelvertaling onder alleenstaanden met weinig opleiding en een laag inkomen. Ook in andere bevolkingsgroepen waar het gezin belangrijk is, bleek de BGT de favoriete vertaling, terwijl andere segmenten een voorkeur hebben voor de NBV.

Al tijdens het samenstellen van de BGT werd bedacht dat deze vertaling goed dienst zou kunnen doen bij doelgroepen als laaggeletterden, gedetineerden en mensen die in moeilijke omstandigheden leven. Proefvertalingen werden daarom getoetst door onder meer een justitiepredikant en de Stichting Makkelijk Lezen.

In de gevangenis blijkt de BGT inderdaad op zijn plek. Duizenden exemplaren zijn via justitiepredikanten terechtgekomen bij gede- tineerden. Justitiepredikanten zijn zeer positief over de BGT. Zij ervaren de BGT als ‘een heel fijne en toegankelijke Bijbel, ook en vooral voor laaggeletterden’, en ‘aangezien een flink deel van de gedetineerden laagopgeleid is, is de Bijbel in Gewone Taal een goede optie. Andere vertalingen zijn vaak te ingewikkeld. De Bijbels worden zeker gelezen. Niet zelden trof ik als justitiepredikant Bijbels aan van gedetineerden die helemaal stuk gelezen waren of waarin flink onderstreept was.’ Ook voor mensen in moeilijke omstandigheden is de BGT een welkome vertaling. Het Leger des Heils verspreidt de BGT in zijn buurthuiskamers en andere ontmoetingsplekken, waar wekelijks duizenden bezoekers komen. ‘Aan hen willen we het goede nieuws uit de Bijbel meegeven. De Bijbel in Gewone Taal is daar zeer geschikt voor,’ aldus het Leger des Heils.

Het NBG had een missie met de BGT: een volwaardige, betrouwbare vertaling van de Bijbel waarin de taal geen barrière zou zijn om de tekst te begrijpen. Allereerst om mensen voor het eerst toegang te geven tot de Bijbel, en vervolgens om vele anderen de kracht van de Bijbel directer te doen ervaren. Het doel was nooit dat iedereen de BGT zou moeten omarmen of dat hij andere vertalingen overbodig zou maken. Na tien jaar kan de conclusie zijn dat de BGT breed gebruikt, geaccepteerd en gewaardeerd wordt, en dat de missie dus geslaagd is. Dat stemt tot grote dankbaarheid. Wellicht kan het BGT-gebruik in de kerk nog groeien, zoals Pieter Oussoren in zijn artikel elders in dit nummer suggereert, en wordt de potentie van de BGT als directe en aansprekende vertaling enigszins onderschat. Doe eens een Schriftlezing uit de BGT en kijk of de ogen van de mensen oplichten – net als die predikant uit onze enquête die dat steevast zag gebeuren.

Is de Bijbel nu voorgoed toegankelijk voor iedereen? Nou, nee. Steeds minder mensen groeien op met de Bijbel. Die wordt daardoor voor steeds meer mensen moeilijk te begrijpen en toe te passen – zelfs nu de taal geen obstakel meer is. Om het bovenmenselijke, troostrijke en hoopvolle verhaal van Gods liefde voor de wereld levend te houden, is de inzet van iedere Bijbelliefhebber nodig. De BGT heeft zich daarbij bewezen als een onmisbaar hulpmiddel.

Drs. Peter H. Siebe studeerde geschiedenis en is persvoorlichter en eindredacteur bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap. Hij dankt Cor Hoogerwerf en Matthijs de Jong voor hun inbreng bij de totstandkoming van dit artikel.