‘De NBV was goed, de NBV21 is beter’

Interview: Peter Siebe

Oudtestamenticus Eric Peels is lid van de Begeleidingscommissie die de kwaliteit van de revisie van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) bewaakt. Hoe ervaart hij dat en wat is volgens hem de betekenis van deze revisie?

Eric, hoe zou je de rol van de Begeleidingscommissie (BC) omschrijven?

De BC heeft bij de revisie een beperkte, maar belangrijke rol. Het eigenlijke werk wordt uiteraard door het vertaalteam gedaan, waarna het overzicht van alle tekstwijzigingen en de grote beslispunten aan de BC worden voorgelegd. Via het fantastische programma Paratext kunnen alle betrokkenen daarvan kennisnemen en erop reageren, ook op elkaars opmerkingen. De commissie geeft een algemeen oordeel over de revisie per Bijbelboek, accordeert of corrigeert de revisievoorstellen per tekst, en kan met alternatieve oplossingen komen. Tijdens de vergaderingen worden waar nodig knopen doorgehakt – bijvoorbeeld als het vertaalteam niet tot een eensluidende visie kon komen of als er gevoelige vertaalkwesties spelen.

Toen het revisieproject in 2016 startte, had ik me voorgenomen mijn aandeel binnen de BC beperkt te houden. Ik wilde me concentreren op de revisie van het Oude Testament, vanuit mijn expertise. Dit is me niet gelukt. Het werk was over de hele linie zo boeiend, dat ik elk Bijbelboek gedetailleerd heb doorgenomen. Onwillekeurig zat ik toch weer vaak de grondtekst na te pluizen met grammatica’s en lexica rondom me. Fantastisch werk.

Wat is volgens jou de meerwaarde van deze revisie?

Lees een paar bladzijden en je merkt het verschil. De NBV was een goede en consequent doordachte Bijbelvertaling, maar vertoonde ook manco’s, inconsistenties en hier en daar iets te eigenzinnige vertaalbeslissingen. Binnen de algemene NBV-vertaalstrategie (brontekstgetrouw-doeltaalgericht; onderscheid tekstkenmerk-taalkenmerk) is het prima mogelijk om de nauwkeurigheid van de vertaling ten opzichte van de brontekst te vergroten, en tegelijk de kwaliteit van het Nederlands te bewaren. Inconsistenties zijn zo veel mogelijk weggewerkt. Gelijke kwesties worden nu op gelijke wijze behandeld en er is meer recht gedaan aan concordantie. Storende expliciteringen zijn veelal weggesnoeid. De eerbiedshoofdletters keren – gelukkig – terug, naar de Allerhoogste wordt niet meer met een kleine letter verwezen. Foutieve vertalingen zijn gecorrigeerd, voetnoten met opmerkingen over tekstkritische kwesties geüniformeerd. Weinigen zullen erom treuren dat ‘huidvraat’ is gesneuveld. Op onderdelen kreeg het Nederlands een update en verfijning.

Om het kort te houden: de NBV was goed, de NBV21 is echt beter. Meer Bijbelgetrouw, zal men in sommige kringen zeggen. Mooier en consistenter, zal men in brede kring zeggen.

Hoe pakt de BC het werk aan?

We vergaderen gemiddeld vier keer per jaar. Het BC-werk is zeer gestroomlijnd. Voorafgaand aan elke vergadering kunnen de leden via Paratext hun commentaar leveren op alle revisievoorstellen, per keer gaat het om ongeveer vijf tot zeven Bijbelboeken. Tevoren was afgesproken wie zich met welke Bijbelboeken in het bijzonder zou bezighouden, maar in de praktijk blijkt dat we vrijwel steeds allemaal naar alle Bijbelboeken kijken. Met een sterretje (*) staat in Paratext genoteerd op welke punten de BC een finale beslissing zal moeten nemen. Vaak komen de meningen overeen, maar niet altijd. De teksten waarbij we van mening verschillen, worden geagendeerd voor de plenaire vergadering. Daar bespreken we de betreffende vertaalproblemen uitvoerig, vaak aan de hand van (gedegen) notities. Aan deze discussies bewaar ik mooie herinneringen. Vrijwel steeds kunnen we ons uiteindelijk samen vinden in een oplossing, zelden moet er ‘gestemd’ worden. Geregeld wordt een bepaald punt werd terugverwezen naar het vertaalteam, voorzien van suggesties vanuit de BC. In een latere fase komt de kwestie dan weer terug voor een uiteindelijke beslissing, waarbij alle argumenten eerlijk op een rij worden gezet. De BC wordt steeds op de hoogte gebracht van de reacties van het vertaalteam op de input van de commissie. De hele procedure is zeer doordacht en transparant. Hulde aan het vertaalteam!

Aan welk Bijbelboek heb je het meeste plezier beleefd?

Dat vind ik lastig te zeggen. Wat plezier betreft had ik bij de meeste Bijbelboeken het gevoel dat de vertaling er duidelijk op vooruitging. Voor mijn eigen onderzoek ben ik intensief bezig met Jeremia, dus vanzelfsprekend heb ik daar extra naar gekeken tijdens de revisie. Met genoegen zie ik taalkundig evidente verbeteringen, zoals ‘stroeve tanden’ (Jeremia 31:29) die ‘stompe tanden’ worden. Er is een betere afstemming met andere profetische boeken, waarmee Jeremia overeenkomst vertoont (allerlei teksten van elders worden in Jeremia hergebruikt). De belegeringswal (Jeremia 32:24) is nu ‘bestormingsdam’, conform recent onderzoek. In Jeremia 46:18 wordt het merkwaardige ‘zo zeker als de Tabor een berg is’ nu een vergelijking: ‘zo machtig als de Tabor onder de bergen’. In Jeremia 47:5 wordt het ‘laatste bolwerk op de vlakte’, gebaseerd op een foutieve lezing, nu de ‘overlevenden op de vlakte’.

Van veel betekenis is ook de plaatsing van een eerbiedskapitaal in een tekst als Jeremia 48:31, 32 over jammeren en treuren over Moab. Wie is hier aan het woord? Een traditionele uitleg betrekt deze teksten op de profeet Jeremia. Recente commentatoren voeren echter sterke argumenten aan dat het hier over God zelf gaat. Eigenlijk dwingt de structuur van de tekst je al tot die conclusie. Nu er gewerkt wordt met eerbiedskapitalen wordt dit duidelijk voor de lezer. Het brengt theologisch gesproken een zekere spanning met zich mee: Hij die het oordeel over Moab brengt, is tegelijk ook degene die hieronder lijdt – goddelijke tranen over goddelijk geweld. Maar in een vertaling als de NBV mag de spanning die in de tekst zit zichtbaar worden – dat is juist goed. Voer voor dominees om over te preken, denk ik.

Welk dilemma heb je als BC-lid het moeilijkst gevonden?

De revisie van het tweede gebod. De klassieke vertaling is ‘die de ongerechtigheid van de vaderen bezoek aan de kinderen, tot in het derde en vierde geslacht van hen die Mij haten’. De NBV leest ‘voor de schuld van de ouders laat ik de kinderen boeten, en ook het derde geslacht en het vierde, wanneer ze mij haten’. Dit had terecht veel kritiek gekregen. Het druist ook in tegen ons moderne levensgevoel, waarin het individu centraal staat – hoezo zou ik gestraft worden voor wat mijn (over)grootvader gedaan heeft? Maar hoe je het ook wendt of keert, in de Bijbel speelt het collectieve denken een veel grotere rol dan bij ons. Voorstellen om de tekst in vertaling flink af te zwakken, zijn geen optie. Het schuurt hier nu eenmaal. De tekst zegt daadwerkelijk dat latere geslachten geconfronteerd kunnen worden met wat voorouders deden. Echter, niet op een fatalistische manier. Als latere generaties in het spoor van eerdere gaan – een maar al te reële optie – dan ligt het duidelijk. Maar: er is altijd de mogelijkheid van omkeer; God is niet het lot. Hoe dit in een vertaling te verwerken? Ik herinner me de uitvoerige notitie hierover, lange discussies, wikken en wegen van alternatieven – en ten slotte de uitkomst: het ‘ter verantwoording roepen’ van latere geslachten, waar ouders God haten en zondigen. Een acceptabele vertaling, hoewel nadere uitleg altijd nodig zal zijn.

Wat heeft het BC-werk je ‘gebracht’ en ‘gekost’?

Als oudtestamenticus heb ik prachtig werk: hele dagen met de Bijbel bezig zijn, erin graven, ontdekkingen doen, perspectieven gaan zien. Om dat vervolgens allemaal door te mogen geven, in academisch werk, in onderwijs aan studenten en ook ’s zondags tijdens erediensten. Te midden van dit alles heb ik het meewerken aan de revisie van de NBV als iets heel moois ervaren. Heerlijk om te puzzelen met tekst en taal, in een team dat in alle variatie zeer saamhorig in dit project betrokken was. Werkwijze en aanpak door het NBG droegen bij aan een ideaal werkklimaat. Al met al heeft het me niet veel gekost – nou ja, aardig wat tijd, dat wel – maar heeft het me vooral veel gebracht. Het plezier van de samenwerking, en de vreugde om een steentje te mogen bijdragen aan de vertolking van de Bijbel, het Woord van God, de Bron van leven, voor een zo breed mogelijk publiek.

Hoe zie je deze revisie in breder perspectief: wat gaat dit brengen?

Ik ben zeer benieuwd naar de ontvangst ervan. Bijna twee miljoen mensen hebben de NBV aangeschaft. Hoe zal het dan met deze nieuwe versie gaan? Mijn verwachting is dat de kwaliteit ervan zichzelf zal bewijzen. Kennismaking met de NBV21 zal leiden tot geleidelijke vervanging van de NBV door deze revisie, omdat het een evidente verbetering betreft. Het is mijn hoop dat deze nieuwe Bijbel een nog bredere verspreiding zal krijgen dan voorheen, mede omdat de revisie dichter bij de brontekst staat. Een betrouwbare vertaling in heldere taal voor heden – wat een geschenk.

Prof. dr. H.G.L. (Eric) Peels is hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Apeldoorn en lid van de Begeleidingscommissie.

Peter Siebe, ‘”De NBV was goed, de NBV21 is beter”. Interview met begeleidingscommissielid Eric Peels’ in: Met Andere Woorden 39/2 (oktober 2020), 50-55.