2.3 Susanna en de ouderlingen

Tekening
Deze tekening is een schets van de hoofdfiguren voor het latere schilderij van Susanna en de ouderlingen. Ontdaan van de groene omgeving wordt de strekking van het verhaal nog duidelijker. Het gedrag van de twee mannen kan niet anders worden gelezen dan als aanranding. Susanna draait zich schaamtevol weg en probeert zich zo goed mogelijk te beschermen, terwijl de gebaren van de twee oude mannen ofwel obsceen, ofwel dreigend zijn. Rembrandt slaagt erin om de spanning in haar spieren zichtbaar te maken, waarmee ze haar schouder uit de aanraking van de man probeert te bevrijden. De plaatsing van de rechterarm van de andere man heeft hij verbeterd. In plaats van wijzend op haar buik is deze nu duidelijk gericht op haar kruis.
De vaak geopperde theorie dat dit soort voorstellingen enerzijds de veroordeling van voyeuristisch gedrag bevatten en anderzijds juist dit gedrag bij de toeschouwer bevredigen, gaat voor Rembrandts voorstelling niet op. Susanna probeert zich ook voor de blikken van de toeschouwer te beschermen. De voorstelling zou als vroeg voorbeeld van een #metoo-aanklacht kunnen doorgaan.

Bijbel
In de oude Griekse vertalingen van het boek Daniël is de tekst uitgebreid met drie toevoegingen, waaronder het verhaal van Susanna en de ouderlingen. Sinds het einde van de tweede eeuw na Christus worden deze toevoegingen als deuterocanoniek beschouwd. Het verhaal vind je tegenwoordig dus wel in katholieke, maar niet in protestantse Bijbels.
We maken aan het begin kennis met Jojakim en zijn vrouw Susanna, die omschreven wordt als ‘een bijzonder mooie vrouw’ en iemand met ‘ontzag voor God’. Jojakim is een vermogend man en hij had een tuin naast zijn huis waar regelmatig de leiders van het volk Israël bij elkaar kwamen. Deze leiders hadden een hoge status onder het volk: ze hadden de verantwoordelijkheid om de regels van God voor te leven, op te komen voor de zwakken en recht te spreken. De schrijver laat echter gelijk aan het begin van het verhaal al zien dat we weinig goeds kunnen verwachten van deze twee ‘wetteloze’ mannen.
Deze oudsten komen vaak over de vloer bij Jojakim en daarbij valt hun oog op Susanna. Sterker nog, ze beginnen haar steeds meer te begeren. Ze worden volgens de schrijver ‘ziek van verlangen naar haar’. Als ze dat aan elkaar vertellen, smeden ze een plan om Susanna te verkrachten. Ze willen haar dwingen seks te hebben met hen, en als ze dat niet doet zullen ze zeggen dat ze vreemd is gegaan. Susanna komt daarmee in een ongelofelijk moeilijke situatie terecht. De Joodse wet schreef namelijk voor dat op vreemdgaan de doodstraf moest volgen, dus zo’n beschuldiging van twee vooraanstaande mannen zou zeker haar doodvonnis betekenen. Maar dan zegt ze: ‘Toch doe ik het niet. Ik val liever in uw handen dan dat ik tegen de Heer zondig.’ Daarop beschuldigen de oudsten haar van overspel. De mensen in de omgeving van Susanna schamen zich diep, want zoiets hadden ze nog nooit over Susanna gehoord. Niemand vraagt hoe die oudsten in de afgesloten tuin konden komen. Niemand zet vraagtekens bij hun verhaal. Daarmee lijkt het doodvonnis definitief, totdat later in het verhaal Daniël ingrijpt en het onrecht aan het daglicht brengt. Susanna blijft leven en de leiders zelf worden gedood.