Van schuldgevoel naar leesplezier

Ik weet niet hoe het met jou zit, maar ik ben een expert in schuldgevoel. Ik roep al sorry als het tijdens een wandeling met mijn familie begint te regenen – alsof ik eigenhandig de dag van mijn geliefden bedorven heb. En ik zie elke dag wel een reden om me ergens schuldig over te voelen. Een vriendin die ik een kaartje had moeten sturen. Een bak chips die ik zomaar heb leeggegeten. Een deadline die ik niet heb gehaald, een broek die ik heb gekocht zonder te controleren of hij wel fair trade gemaakt is, het feit dat ik tijdens een telefoongesprek met mijn zoon tegelijkertijd een sudoku aan het maken ben.

Schuldgevoel en schaamte zijn niet alleen iets van deze tijd. Je leest er al over in een van de eerste hoofdstukken van de Bijbel: Adam en Eva die zich voor God verstoppen wanneer ze zijn verbod om van de boom te eten overtreden hebben. Ze weten dat ze iets verkeerd gedaan hebben, dat ze Gods vertrouwen beschaamd hebben, en ze kunnen de confrontatie met Hem niet aan.

Ondanks het feit dat we in een heel andere tijd en cultuur leven, is het verhaal herkenbaar. We hebben het allemaal weleens gehad: dat vreselijke besef dat je iets hebt gedaan dat niet de bedoeling was. Iets ergs, iets onomkeerbaars. Je kunt de tijd niet meer terugdraaien, je kunt het niet meer goedmaken.

Wanneer treden schaamte en schuldgevoel op? Dat is als je naar je eigen idee iets verkeerds hebt gedaan, of als je iets hebt nagelaten wat je had moeten doen (je hebt een vriendin niets van je laten horen na het overlijden van haar vader, je bent niet opgestaan voor die oude man in de bus). Je wijkt af van de geldende norm, of van de norm die je jezelf gesteld hebt.

Uit een onderzoek van Stylist Magazine blijkt dat de overgrote meerderheid van de vrouwen last heeft van schuldgevoelens: 96 procent van de ondervraagde vrouwen voelt zich minstens één keer per dag ergens schuldig over, en de helft van de vrouwen zelfs vier keer per dag. Vooral als je sociaal bent ingesteld, het graag goed wilt doen en een groot verantwoordelijkheidsgevoel hebt, ben je er gevoelig voor.

Opvallend genoeg blijkt uit het onderzoek ook dat de mannen minder last hebben van schuldgevoel. Vrouwen zijn meer geneigd zichzelf de schuld te geven voor dingen die misgaan, terwijl mannen de schuld eerder zoeken in externe oorzaken.

Schuldgevoel is trouwens niet altijd verkeerd. Het kan ook nuttig zijn, zegt onderzoeker en hoogleraar Brené Brown in haar TED Talk Listening to shame. Het confronteert je ermee dat je je niet gedraagt zoals je zou willen, en het kan je daarom motiveren om dingen anders te doen.

Ook als het gaat om Bijbellezen speelt schuldgevoel vaak een rol. Veel christenen zijn ontevreden over zichzelf als het gaat om de tijd en aandacht die ze aan de Bijbel besteden. Dat is eigenlijk best opvallend. Je komt weinig mensen tegen die zich schuldig voelen omdat ze Oorlog en vrede van Tolstoj of In de ban van de ring van Tolkien niet gelezen hebben. De Bijbel is blijkbaar toch een ander boek voor ons. Een boek waar je iets mee moet. Een boek dat een appèl op je doet.

Schuldgevoelens omdat je voor je idee niet genoeg met de Bijbel bezig bent, kunnen bijvoorbeeld ontstaan omdat je van huis uit een strakke Bijbelleesroutine hebt meegekregen, waar je je niet meer aan houdt. Ook na jaren kan er nog steeds een zeurend stemmetje in je zitten dat zich af en toe laat horen: wat ben jij nou voor christen dat je dat niet eens kunt opbrengen!

Het kan ook komen door preken of toespraken die je gehoord hebt of door Bijbelteksten die in je hoofd zitten. Of door een ideaalplaatje dat je in je hoofd hebt van hoe een christen zich zou moeten gedragen. Je moet je leven aan Jezus wijden, je moet Hem volgen, 24 uur per dag, 7 dagen in de week. En dat doe je door trouw in de Bijbel te lezen en te bidden. Denk aan Daniël. Die knielde drie keer per dag voor het open raam om te bidden, en dat nog wel in een tijd dat dat verboden was. Het was levensgevaarlijk, maar Daniël wist wat belangrijk was.

Er kan ook angst in het spel zijn. Doe je het wel goed genoeg? Als je niet uit de Bijbel leest, ben je dan niet net zo bezig als Adam en Eva, die hun eigen verlangens belangrijker vonden dan wat God wilde? Had Jezus het niet over vijf domme meisjes die te weinig brandstof hadden meegenomen voor hun lampjes, en die daarom niet op het feest mochten komen? Daar heb je het al. Ze lazen natuurlijk niet genoeg uit de Bijbel.

Nog niet zo heel lang geleden was het nog een uitzondering dat iemand een eigen Bijbel bezat. Bijbels waren onbetaalbaar. Ze werden met de hand overgeschreven door monniken, en dat was nogal arbeidsintensief werk. Het duurde jaren om één Bijbel (bijna 800.000 woorden!) over te schrijven. Daarbij was perkament, het materiaal waarop geschreven werd, heel erg duur. Gewone mensen hadden helemaal geen Bijbel in huis. Daar zouden ze trouwens ook weinig aan hebben, want de meeste mensen konden niet lezen.

Natuurlijk, de Bijbel werd in de kerk voorgelezen, maar dat gebeurde in het Latijn. Dat ging over je hoofd heen. Als gewone gelovige was je aangewezen op de gebrandschilderde glas-inloodramen in de kerken, die in stripvorm vertelden over Adam en Eva, de zondeval en het leven van Jezus. Of je keek naar de beelden in de kerk, waardoor je herinnerd werd aan verhalen die je vaak maar half kende.

Maar toen kwam de boekdrukkunst. Dankzij de Nederlandse regering, die de Statenvertaling subsidieerde, werd het voor het eerst in de geschiedenis mogelijk om zelf een Bijbel te bezitten, in je eigen taal. En om hem thuis te lezen – als je kon lezen.

Een Bijbel was dus een waardevol bezit, en mensen waren dankbaar en trots als ze er zelf een hadden. In landen waar de Bijbel net vertaald is, zie je nog hoe bijzonder het voor mensen is om zelf een exemplaar te bezitten. Misschien heb je dat gevoel van waarde bij de Bijbel nog meegekregen. Het feit dat jij weinig doet met dat kostbare bezit maakt dat jij je schuldig kunt voelen.

Wat de onderliggende gedachte ook is, één ding is zeker: de schaamte (ik ben slecht) en het schuldgevoel (ik heb iets verkeerds gedaan) helpen je niet verder als het om Bijbellezen gaat. Ze verlammen je eerder.

Ik praat erover met psycholoog Michelle van Dusseldorp. Als therapeut helpt ze mensen ontdekken wat hen drijft en motiveert. Daarnaast geeft ze lezingen en trainingen door het hele land. In haar boek 'Ik kan veranderen' laat Michelle op basis van psychologische inzichten en Bijbelse principes zien hoe je door zelfinzicht tot verandering kunt komen. Ik vraag Michelle waar volgens haar dat schuldgevoel bij ons vandaan komt, en wat het met ons doet.

‘Het is een soort normerende stem in je hoofd,’ legt Michelle uit. ‘Je bent zo opgevoed: je hoort als goede christen zo vaak per dag de Bijbel te lezen, dat zit in je systeem. Als je dat overboord gooit, overtreed je je eigen normen. Er zit een strenge innerlijke criticus in je die je ervan langs geeft als je dat doet. Je krijgt het gevoel: ik zou meer moeten Bijbellezen, maar ik doe het niet, ik krijg het niet voor elkaar. Ik voldoe niet.

Het is niet altijd verkeerd om iets te doen omdat het van jezelf moet. Maar als je het gevoel hebt dat je steeds tekortschiet, ga je je rot voelen. Bijbellezen wordt een plicht die je jezelf oplegt, in plaats van iets wat je doet omdat je ernaar verlangt.

Vraag je af: waarom wil ik dit eigenlijk? Wat is mijn motivatie? Merk je bij jezelf dat je dit diep in je hart helemaal niet wilt, dan kun je jezelf beter een time-out geven. Een tijd waarin je jezelf de ruimte geeft om na te denken over de vraag: wat is mijn relatie tot God? Wat wil ik over Hem ontdekken? Een tijd waarin je kunt bidden: ‘Heer, wat wilt U? Wat wilt U mij laten zien?’

‘Klopt het dat we minder met de Bijbel bezig zijn dan vroeger?’ vraag ik. Zelf groeide ik op met drie keer per dag Bijbellezen na het eten, iets wat ik zelf al jaren niet meer doe (en waar ik me af en toe toch nog wel schuldig over voel).

‘Dat is voor mij lastig te zeggen,’ reageert Michelle. ‘Ik kom uit Nieuw-Zeeland, ik kende die routine van drie keer per dag Bijbellezen helemaal niet. Dat is echt iets Nederlands. Maar ik weet wel dat het postmodernisme grote invloed heeft gehad hier: de zienswijze dat er geen absolute waarheid is. Dat sijpelt door in onze manier van denken. Als je dan een heilig boek hebt dat alle antwoorden voor het leven beweert te hebben, kan dat flink botsen.’

Michelle krijgt in haar praktijk veel mensen die in een geloofscrisis zitten. ‘Ze zijn opgevoed met de gedachte dat de Bijbel een duidelijk antwoord geeft op alle levensvraagstukken, en ze ontdekken tijdens hun studie dat het ingewikkelder zit. Dat er meer interpretaties mogelijk zijn op het gebied van schepping en evolutie of als het gaat om homoseksualiteit. Als je erachter komt dat het anders zit dan je altijd gehoord hebt, laat je de Bijbel misschien wel uit je handen vallen als niet-relevant.

Ik noem het de kaartenhuistheologie: je gaat ervan uit dat alle principes in de Bijbel hetzelfde belang hebben. Als er één kaart valt, stort het hele huis in elkaar. Dat is heel verdrietig. Mensen dreigen God kwijt te raken. Wat je in zo’n geval kan helpen, is om te kijken naar hoe de tempel ooit gebouwd is. De Joodse tempel had een muur, een poort, een plein, er was een heilige ruimte, en dan was er ook het allerheiligste gedeelte. Van minder heilig ging je naar steeds heiliger.

Als je zo naar de Bijbel kijkt, zie je dat niet alles hetzelfde gewicht heeft. Sommige dingen zijn belangrijker dan andere. Het gaat in de Bijbel over relaties: relaties met God, met je partner, met de mensen om je heen. Je tienden geven is minder belangrijk dan het gebod van de liefde, bijvoorbeeld.’

Zelf heeft Michelle hierin ook een ontwikkeling doorgemaakt. ‘In de eerste jaren na mijn bekering verslond ik de Bijbel,’ vertelt ze. ‘Het was een houvast voor me, een handboek: wat zijn Gods beloftes voor mij? Wat mag wel, wat mag niet? Ik las de Bijbel in die tijd nogal letterlijk. Op dat moment in mijn leven had ik daar echt wat aan. Als ik Jezus wil volgen, hoe moet ik dan leven, hoe werkt het allemaal?

Dat is door de jaren heen wel veranderd. Ik ben een denker, een academicus. Ik kwam af en toe in de knel met: hoe werkt dat dan, hoe zit het dan? Ik bad bijvoorbeeld voor genezing, maar de genezing bleef uit. Ik zag hoe sommige teksten werden misbruikt door kerkleiders om hun machtspositie te bestendigen. Het maakte me verdrietig. Ik wilde meer weten over hoe teksten anders geïnterpreteerd konden worden, want ik zag de slechte vrucht van een bepaalde toepassing. Dat spoorde mij aan tot een zoektocht over hoe je de Bijbel leest en interpreteert.

Nu zie ik de Bijbel als een narratief, een groot verhaal over God en mens, en ik probeer de tekst te lezen vanuit de context, de historische betekenis. Ik onderzoek hoe de oorspronkelijke lezers de tekst lazen. Als ik Openbaring of andere cryptische teksten lees, zie ik dat daarin veel terugkomt van dat wat de Joden al wisten, uit het Bijbelboek Exodus bijvoorbeeld, het verhaal over de bevrijding uit Egypte. In die zin ben ik de Bijbel meer gaan lezen als complete bibliotheek.

Ik lees er boeken bij, onder andere van N.T. Wright. Die heeft een fantastisch boek over Paulus geschreven, over de impact van de filosofie en van het gedachtegoed van het Romeinse Rijk op iemand als Paulus. Als je daarvan op de hoogte bent, begrijp je zijn brieven veel beter en ga je ze anders lezen.’

Je achtergrond en je opvoeding kunnen een grote invloed hebben op de manier waarop jij naar de Bijbel kijkt. Kun je dat van je af gooien, een frisse start maken, met nieuwe ogen met de Bijbel bezig gaan? ‘Ik denk dat dat mogelijk is,’ zegt Michelle. ‘Want je persoonlijkheid blijft zich ontwikkelen. Maar het is lastig om het in je eentje te doen.

Mijn advies: doorbreek het taboe, praat erover, bevraag elkaar. Er zijn natuurlijk uitzonderingen, pioniers die zélf een andere weg kiezen, maar voor de meeste mensen geldt dat je hier vrienden voor nodig hebt. Dat hoeft niet een massale groep te zijn, maar het is fijn als je een paar mensen hebt met wie je je worstelingen, blokkades, wensen en verlangens kunt delen.’

Hoe kom je erachter wat je blokkades en drijfveren zijn als het gaat om Bijbellezen? ‘Door te reflecteren. Dat kan zowel in een groep als bij jezelf. Journaling kan je helpen: voor jezelf in een dagboekje opschrijven wat je gevoelens en gedachten zijn. Wat zijn je gedachten als het gaat om Bijbellezen, wat is je weerstand? Bevraag jezelf kritisch, wees niet bang voor de antwoorden die je ontdekt. Denk ik dat God iets van me wil dat ik zelf niet wil? Voel ik me ergens schuldig over? Vind ik de Bijbel saai? Zie het echt eerlijk onder ogen.
Dat je de Bijbel niet saai mag vinden, is weer zo’n norm die er heel diep in zit. Hoezo mag dat niet? Wie zegt dat?

Misschien is lezen wel niet je ding. Verhalen werden duizenden jaren lang verbaal overgedragen. Misschien is een podcast meer iets voor jou, of heb je iets aan YouTube-filmpjes. Vraag je af: wie wil ik zijn? Wat voor soort mens? Hoe wil ik leven in mijn relatie met God? Dan kom je bij je diepste verlangens en drijfveren. Misschien wil je een intiemere relatie met God, misschien wil je meer weten over een bepaald onderwerp in de Bijbel.

Als je weet wat je verlangen is, kun je op zoek gaan naar een manier om met de Bijbel bezig te gaan die daar recht aan doet. Zoek een vorm die daarbij past en die past bij jouw levensstijl. Als je een jong gezin hebt met gebroken nachten, heb je misschien geen rust of tijd voor bijbellezen. Dan kun je een andere vorm proberen: luister in de auto of op de fiets eens naar een podcast.’

Michelles manier van Bijbellezen is behoorlijk veranderd door de jaren heen. ‘Vroeger las ik de Bijbel in één jaar of in drie jaar, of via een leesplan. Dat heb ik losgelaten. Eens in de week kom ik samen met een groepje mensen en dan bespreken we een bepaald onderdeel van de Bijbel: het Onzevader, de brief aan de Galaten of Openbaring. In zo’n onderwerp duiken, dat is mijn manier van Bijbellezen. Die wekelijkse samenkomsten helpen me om de discipline daarvoor op te brengen.

Ik ben de starheid, het moeten, daarin aan het verliezen. Ik kijk waar ik nú behoefte aan heb. Als ik meer wil weten over wanneer en hoe God zijn emoties laat zien, ga ik daarmee aan de slag. Dan ga ik Bijbelteksten daarover highlighten of omcirkelen, of ik haal er een theologisch boek bij.

Ik luister ook weleens naar een podcast, zoals The Theology Curator over Paulus, of naar de app Pray As You Go. Dat loopt heel natuurlijk in elkaar over.’

Het gesprek met Michelle is voor mij toch wel een eyeopener. Bij haar voel ik een ruimte die me enorm aanspreekt. Ik mag dingen uitspreken die ik eerder alleen maar durfde te denken. Dat Bijbellezen te veel een plicht is geworden in plaats van iets waar ik plezier in heb. Dat ik moeite heb met sommige passages in de Bijbel. Misschien kan ik daar iets mee doen: kijken naar hoe je bepaalde Bijbelboeken moet lezen, naar hoe ze bedoeld zijn – zonder bang te zijn voor wat ik ontdek.

Het voelt alsof ik toestemming heb gekregen om mijn eigen weg te zoeken. Om de Bijbel te lezen op een manier die bij mij past. Op een moment dat ik zelf uitkies. Het hoeft niet drie keer per dag, het mag ook één keer per dag. Of één keer per week.

Corien Oranje (1963) schrijft boeken voor kinderen en volwassenen en is columnist voor Visie.