Vertaling of parafrase

Met Andere Woorden 3/1-2, 4

Dr. Harm W. Hollander

Een veelgehoorde kritiek op de Groot Nieuws Bijbel is, dat deze geen vertaling zou zijn maar een parafrase. Bekende woorden als genade, barmhartigheid, goedertierenheid en zonde zijn er niet of nauwelijks in terug te vinden, maar worden zogenaamd ‘omschreven’ of zijn zelfs volgens sommigen ‘wegvertaald’! Een vertaling, zo meent men dan, geeft de Bijbel letterlijk, woord-voor-woord weer, terwijl een parafrase een ‘vrije’ vertaling is, een soort bewerking van de Bijbel. Soms wel aardig, maar in ieder geval geen vertaling. Toch meent het Nederlands Bijbelgenootschap dat de Groot Nieuws Bijbel wel degelijk een (dynamisch- of functioneel-equivalente) vertaling is.

Toen in 1962 de ‘Living Letters’, een Engelse weergave van de nieuwtestamentische brieven, verscheen, sprak de vertaler Kenneth N. Taylor in zijn voorwoord van ‘paraphrase’. Dezelfde benaming vinden we in het voorwoord van ‘The Living Bible’‚ de weergave van de gehele Bijbel (1971).

In Nederland is hiermee te vergelijken ‘Het Levende Woord’ (1976). De uitgever Gideon te Hoornaar omschrijft deze uitgave als een ‘vertaling van het Nieuwe Testament volgens het parafrase-principe, naar het voorbeeld van The Living Bible’. Maar in een boekje dat als verantwoording van ‘The Living Bible’ door de Amerikaanse uitgever op de markt werd gebracht, wordt beweerd dat het hier gaat om een dynamisch-equivalente vertaling en wordt een dergelijke vertaling gelijkgesteld met een parafrase. De spraakverwarring is daarmee compleet en een nadere bezinning op het begrip ‘parafrase’ lijkt gewenst.

Parafrase is een technische term uit de taalwetenschap en wil zeggen: de betekenis van een tekst in een andere vorm uitdrukken. De inhoud van de tekst blijft dezelfde, de vorm verandert. Of zoals E.A. Nida – C.R. Taber het definiëren: parafrase is ‘the restatement of a meaning in a different form’ (The Theory and Practice of Translation, Leiden 1974, p. 204).

Een parafrase van de zin ‘de hond bijt de man’ is bijvoorbeeld ‘de man wordt door de hond gebeten’. Hier wordt geen informatie toegevoegd, weggelaten of anderszins gewijzigd; slechts de rangschikking van de gegevens is anders. Een kenmerk van parafrase is dat het ‘intralinguaal’ is, dat wil zeggen: men zegt iets met andere woorden maar in dezelfde taal.

Anders wordt het wanneer de term parafrase gebruikt wordt in verband met vertalen, het overzetten van een tekst in een andere taal. Een vertaling geeft de inhoud van een tekst, de informatie die de tekst geeft, getrouw weer. Niets mag worden toegevoegd, weggelaten of veranderd. Wat, noodzakelijkerwijze, wel verandert, is de vorm.

‘I have read this book’ wordt normaliter vertaald met ‘Ik heb dit boek gelezen’. Natuurlijk kàn men vertalen ‘Ik heb gelezen dit boek’, maar deze constructie is in onze taal een monstrum: het Nederlands eist nu eenmaal een andere woordvolgorde. Ook een dynamisch- of functioneel-equivalente vertaling, die zich ten doel stélt de boodschap – dat wat de oorspronkelijke auteur zijn lezers of hoorders wilde zeggen – getrouw weer te geven, maar aan de eigen taal een grotere waarde toekent dan een ‘letterlijke’ vertaling, blijft een vertaling.

Een parafrase echter verandert naast de vorm ook de inhoud van de tekst door bijvoorbeeld bepaalde informatie weg te laten of juist iets toe te voegen. Een voorbeeld van parafrase is de zin ‘Ik heb dit boek met plezier gelezen’ of ‘Ik heb dit spannende boek gelezen’ als weergave van ‘I have read this book.’

Bijbeltekst kan men op eenzelfde manier parafraseren. Dit is ook in het Nederlands, een aantal malen gedaan. Zo zette bijvoorbeeld W.A. van Vloten, van wiens hand in 1789-1796 een volledige Bijbelvertaling verscheen, naast zijn vertaling een parafrase van het betreffende Bijbelgedeelte. Daar kon hij zich theologisch in ‘uitleven’. Hij vertaalt Genesis 3:15 als volgt: ‘En ik zal vijandschap zetten tusschen u, en tusschen deze vrouw, en tusschen uw zaad en tusschen haar zaad: het haare zal u den kop vermorselen, hoewel gij het de verzenen vermorselen zult.’

Zijn parafrase luidt: ‘lk zal wel zorgen, dat gij, met uwe vriendelijkheid, hen niet verder vervoert: dit geval zal den grondslag leggen van eenen bestendigen afkeer tusschen u lieden; die tot de nakomelingschap, tot den aanhang van beide, overgaan zal, zonder immer op te houden; maar zelfs zo hoog klimmen zal, dat haare nakomelingschap u eens de kragt van verleiding beneemen zal. Gij moogt dit geslagt nu hebben doen vallen, het zal zich oprichten, en u geheel kragteloos maaken. Dit zij uw vonnis naar uwe verdienste, zonder de minste leeniging’ (uit A. Heringa, De Bijbel in de huiskamer, scriptie 1982, p. 53).

In de na-oorlogse jaren verscheen bij uitgeverij T. Wever te Franeker de serie Parafrase van de Heilige Schrift, een parafrase van de diverse Bijbelboeken in een groot aantal delen. Ook in dit geval wordt de Bijbeltekst aanzienlijk uitgebreid, en kan een vers wel een helepagina beslaan! 

Deze twee voorbeelden – uit een reeks van parafrases – laten zien dat in het verleden de Bijbel bewust is geparafraseerd. Nooit was parafrase een alternatief voor de Bijbeltekst zelf, maar wel een hulpmiddel deze beter te verstaan.

Daarnaast zijn er, vooral de laatste tijd, ‘vertalingen’ op de markt verschenen die weliswaar in hun totaliteit geen parafrases genoemd kunnen worden, maar wel sporen van parafrase in zich: hebben. In deze uitgaven vindt men vertaling en parafrase door elkaar heen: waar ‘mogelijk’ wordt de Bijbeltekst vertaald, in andere gevallen wordt geparafraseerd.

Dit laatste gebeurt dan veelal om de Bijbeltekst begrijpelijker, eenvoudiger, maar ook wel prettiger leesbaar, ‘smeuïger’, te maken. Zo luidt Amos 1:1 (‘… Amos, een schapenfokker uit Tekoa…’) in The Living Bible: ‘Amos was a herdsman living in the village of Tekoa. All day he sat on the hillsides watching the sheep, keeping them from straying.’

Andere voorbeelden zijn J.B. Phillips, The New Testament in Modern English (1959), en, in het Nederlandse taalgebied, Het Levende Woord. Ook deze uitgaven kunnen er toe bijdragen de Bijbel beter te verstaan. Maar omdat ze alle in meerdere of mindere mate parafrase en vertaling ‘vermengen’ kunnen ze niet een Bijbelvertaling genoemd worden.

Om het verschil tussen parafrase en vertaling te illustreren volgt een aantal voorbeelden waarin de Groot Nieuws Bijbel (als vertaling!) tegenover een parafrase wordt gesteld. 

Een parafrase breidt de inhoud, de informatie die een tekst biedt, vaak (aanzienlijk) uit. Verklaringen van tekstgedeelten die in een aantal Bijbeluitgaven als voetnoten (en in commentaren) zijn opgenomen vinden hier hun weg in de tekst zelf. Allerlei theologische opvattingen van ‘vertalers’ worden vermengd met de inhoud van de Bijbelse boodschap. Kenneth N. Taylor formuleert het in zijn voorwoord op de ‘Living Letter’ als volgt: ‘For when the Greek or Hebrew is not clear, then the theology of the translator is his guide, along with his sense of logic… The theological lodestar in this book has been a rigid evangelical position.’ Vaak kan zo’n uitbreiding verhelderend zijn. Maar van een vertaling, een weergave van wat de oorspronkelijke auteur zijn lezers of hoorders wilde zeggen is natuurlijk geen sprake meer. 

In een aantal andere gevallen (minder vaak overigens) kort een parafrase de tekst juist in, namelijk daar waar een passage te langdradig of te weinig interessant gevonden wordt. 

Soms wijzigt een parafrase de informatie die de tekst biedt. Dit kan gebeuren om de spanning wat op te voeren (zie de weergave ‘hoer’ in Lucas 7:37 in Het Levende Woord). Maar meestal zitten er theologische overwegingen achter. 

Zo wordt in de weergave van Kolossenzen 1:16-17 in Het Levende Woord Jezus Christus als Schepper van de wereld geïntroduceerd (God en Christus zijn immers één), terwijl hij in de tekst als mediator bij Gods Schepping voorgesteld wordt. 

Een dergelijke vorm van parafrase komt, ook binnen algemeen erkende Bijbelvertalingen, vaker voor dan men wellicht denkt. 

Zelfs de Statenvertaling is er niet aan ontkomen, en vertaalt bijvoorbeeld 2 Samuël 8:18 (‘de zonen van David waren priesters’) met ‘Davids zonen waren prinsen’. Het Hebreeuwse woord kohen betekent ‘priester’. In deze  tekst is het waarschijnlijk als een eretitel bedoeld. De Statenvertalers hebben echter bewust voor de vertaling ‘prinsen’ gekozen, omdat – aldus de Kanttekeningen – ‘Davids zonen uit den stam van Juda waren, niet uit den stam van Levi’, en dus geen priesters kònden zijn! 

En de Groot Nieuws Bijbel? Is de Groot Nieuws Bijbel geheel aan het dreigende gevaar van parafrase ontkomen? In een volgend artikel hoop ik op deze vraag nader in te gaan. 

H.W. Hollander, ‘Vertaling of Parafrase? – I’ in: Met Andere Woorden 3/1 (1984), 6-10.

Dr. Harm W. Hollander

In het eerste artikel over ‘vertaling of ‘parafrase’ heb ik getracht het verschil te laten zien tussen vertalen en parafraseren. Anders dan een vertaling verandert een parafrase de inhoud van de in een andere taal weer te geven tekst. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door bepaalde informatie die de tekst biedt weg te laten of door juist iets toe te voegen. Parafrase in het algemeen en parafrase van de Bijbeltekst in het bijzonder blijven populair, vooral door het feit dat de (Bijbel-)tekst zo voor de moderne lezers vaak helderder is dan hij was voor de oorspronkelijke doelgroep! Maar van vertalen is dan natuurlijk geen sprake meer.

Een zeer merkwaardige wijze van verhelderen van de Bijbeltekst door middel van toevoegingen vinden we in ‘vertalingen’ als de Engelse (Amerikaanse) Amplified Bible (1954ff.). Bewust wordt hier (terecht!) een letterlijke, woord-voor-woord vertaling als onjuist en onwetenschappelijk van de hand gewezen: een (Hebreeuws of Grieks) woord kan immers niet steeds door een en dezelfde Engelse (of Franse, etc.) term worden weergegeven. Maar de vertalers vervallen vervolgens in een ander uiterste: àlle elementen en schakeringen die bepaalde woorden kunnen hebben, dienen in de vertaling weergegeven te worden; alleen zò komt de oorspronkelijke tekst volledig tot zijn recht, menen zij.

Enige voorbeelden:

Zoals zo vaak zijn ook bij deze weergave van de Bijbeltekst theologische overwegingen in het geding. De ‘amplification’, waarvan de componenten grotendeels teruggaan op bestaande vertalingen en (Engelse) woordenboeken, is er om de rijkdom van het Woord van God, ‘the original and hidden meanings of every key word’ te laten worden ‘… the property of every Christian’.

Theologisch moge dit een nobel standpunt zijn, vanuit linguistisch oogpunt is een en ander niet acceptabel. Geïsoleerd heeft een woord (ook een Hebreeuws of Grieks woord) inderdaad een rijke schakering aan betekenissen. Een blik in een willekeurig woordenboek is voldoende deze bewering te staven: Maar dat wil nog niet zeggen dat al die betekenissen meeklinken, wanneer het woord in een zin, in een bepaald verband gebruikt wordt.

Integendeel: de exacte betekenis van een woord wordt geheel en al door de context bepaald en het ís alleen die ene betekenis die in de vertaling weergegeven moet worden. Daarom, bijvoorbeeld, is het niet juist om anoêtos in Galaten 3:1 te ‘vertalen’ door ‘poor and silly and thoughtless and unreflecting and senseless’, ook al heeft dit Griekse woord op zich al deze betekenissen in zich en kan het, afhankelijk van het verband, door elk van deze woorden uitstekend worden weergegeven.

Een vertaler moet de betekenis van woorden en zinnen in het verband waarin ze voorkomen, achterhalen en die zo exact mogelijk weergeven. En dan blijkt dat er in de ontvangende taal, de taal waarin vertaald wordt, vrijwel altijd wel een term of uitdrukking aanwezig is die die betekenis het best weergeeft – juist ook bij zogenaamde ‘key words’.

H.W. Hollander, ‘Vertaling of Parafrase? – II’ in: Met Andere Woorden 3/2 (1984), 11-12.

Dr. Harm W. Hollander

In de twee voorafgaande artikelen heb ik laten zien hoe een parafrase naast de vorm ook de inhoud (de informatie, de ‘boodschap’) van een tekst bewust verandert. Heel vaak gebeurt dit door bepaalde, niet in de grondtekst aanwezige, informatie toe te voegen, in de hoop dat de tekst zo begrijpelijker, aantrekkelijker of interessanter wordt.

Een goed voorbeeld van parafrase is de volgende weergave van Efeziërs 1:1

“De schrijver van deze brief is Paulus, gevolmachtigd gezant van de Messias Jezus, niet op grond van eigen believen of voorkeur, neen, eerder tegen zijn wil daartoe geroepen; geroepen door dezelfde verrassende en onherleidbare stem die Abraham, Izaäk en Jacob voorwaarts heeft gedreven en die ook mij, Saul van Tarsus, gemaakt heeft tot een hoorder van de toekomst, die mij op mijn voeten heeft gezet en mij voorgoed ín beweging heeft gebracht: Deze brief geef ik mee met Tychicus die een aantal gemeenten zal bezoeken in het zuidwesten van Klein-Azië. Het zijn gemeenten, die zich door de Messias Jezus gericht en gezegend weten, doch waarvan mij bekend is dat die leden die niet uit Israël en de Synagoge afkomstig zijn er grote geestelijke en praktische moeite mee hebben om de gemeente ook als hun geestelijk huis te ervaren en werkelijk vertrouwd te raken met de inhoud van het Evangelie.”

Deze tekst biedt een aanzienlijke uitbreiding ten opzichte van het Grieks en wordt daarom terecht een parafrase, geen vertaling genoemd.

Maar ook een vertaling is gewoonlijk langer dan de oorspronkelijke tekst. De inhoud of boodschap van iedere tekst heeft namelijk twee basis dimensies: de lengte en de moeilijkheidsgraad. Die zijn in de regel zo op elkaar afgestemd dat degene voor wie de boodschap bedoeld is, deze direct kan verstaan. Een schrijver wil immers graag begrepen worden!

Bij een vertaling zet men de tekst over voor een nieuwe groep lezers met een andere taal en cultuur. Deze nieuwe lezers zullen ongetwijfeld meer moeite hebben de boodschap te verstaan dan degenen voor wie hij direct bedoeld was. Vertaalt men letterlijk, woord-voor-woord, dan blijft de lengte van de tekst gelijk, maar wordt de moeilijkheidsgraad nog groter. Zo’n tekst zal dan in veel gevallen niet meer begrepen worden.

De enige manier om dit te voorkomen en de moeilijkheidsgraad – noodzakelijkerwijze – te verminderen, is de lengte van de tekst uit te breiden. De uitbreiding van de tekst in de vertaling dient uiteraard met zorg te geschieden. Alleen die informatie mag ‘toegevoegd’ worden die de oorspronkelijke lezers wèl uit de tekst konden halen maar bij een woord-voor-woord vertaling door de nieuwe lezers nièt opgemerkt zou worden. Alleen dat mag ‘expliciet’ gemaakt worden wat ‘impliciet’ in de oorspronkelijke tekst aanwezig is.

Expliciteren van bepaalde informatie in het kader van een vertaling is niet nieuw. Ook oude vertalingen als de Statenvertaling en de Engelse Authorised Version (de King James Bible) voegden elementen toe‚ waarvan de vertalers meenden dat ze nodig waren voor een goed verstaan van het Woord van God. Een paar willekeurige voorbeelden uit de Statenvertaling:

De impliciete informatie kan men globaal in twee groepen onderverdelen:

De eerste groep is het gemakkelijkst te traceren. Vaak gaat het om bepaalde grammaticale constructies zoals bijvoorbeeld ellipsen en retorische vragen, die voor de doelgroep toèn volstrekt duidelijk waren, maar in een aantal culturen met talen van een geheel andere structuur geëxpliciteerd moeten worden. Dus zal in een taal die geen retorische vraag kent, een dergelijke constructie zò omgezet dienen te worden dat ook het antwoord duidelijk meeklinkt.

Ook zullen in een groot aantal gevallen persoonlijke voornaamwoorden ‘vervangen’ moeten worden door zelfstandige naamwoorden of anderszins om duidelijk te maken wie of wat bedoeld wordt. Wanneer bijvoorbeeld de vertaling ‘Zoals geschreven staat in de profeet Jesaja: Zie ik zend mijn bode/engel…’ (Marcus 1:2) bij bepaalde groepen lezers/hoorders misverstanden zou oproepen (‘ik’ slaat op Jesaja…), is dit door een toevoeging als ‘zo zegt God’ vóór het citaat gemakkelijk te voorkomen.

Tenslotte zullen ook vaak gedachten-sprongen expliciet gemaakt moeten worden. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de volgende passage: ‘… Jezus zeide tot hen: Ontbindt hem en laat hem heengaan. Velen dan uit de Joden…geloofden in Hem’ (Johannes 11:44-45, Statenvertaling). Vele hoorders of lezers zullen behoefte hebben aan een zinnetje als ‘Dat deden zij’ of ‘Zo gebeurde het’ tussen de twee Bijbelverzen in.

Explicitering van dit type impliciete informatie is in kringen van (Bijbel-)vertalers min of meer gemeengoed, al zal de ene vertaler wat sneller hiertoe geneigd zijn dan een andere. Uiteraard dient, naast de absolute eis van een getrouwe weergave van de grondteksten, het bevattingsvermogen van de doelgroep steeds centraal te staan: kunnen de nieuwe lezers/hoorders de impliciete informatie ‘aan’ of niet? Is het laatste het geval, dan dient explicitering serieus overwogen te worden.

De tweede groep van impliciete informatie wordt, zoals gezegd, gevormd door die gegevens die de oorspronkelijke lezers bekend waren vanuit hun eigen cultuur (in de meest wijde zin van het woord).

Over het algemeen zijn vertalers uiterst terughoudend deze gegevens te expliciteren. Toch kan een vrij ‘onschuldige’ toevoeging de tekst voor hedendaagse lezers, die in een geheel andere cultuur en omgeving leven, sterk verhelderen. Zo is bijvoorbeeld ‘in Betlehem van Judea’ (Matteüs 2:1) in de Groot Nieuws Bijbel (GNB) weergegeven met ‘in Betlehem, een stad in de landstreek Judea’. Voor de moderne lezer die niet thuis is in de geografie van het heilige land is nu meteen duidelijk dat het om een stad (Betlehem) en een landstreek (Judea) gaat, informatie die voor de oorspronkelijke lezer niet geëxpliciteerd behoefde te worden. Andere voorbeelden zijn ‘de rivier de Jordaan’ in plaats van ‘de Jordaan’ of ‘de partij/sekte van de Farizeeërs’ in plaats van ‘de Farizeeërs’.

Maar ook meer ingrijpende toevoegingen zijn denkbaar. Een vergelijking van Matteüs 9:17 in de GNB en de ‘parafrase-vertaling’ Het Levende Woord moge dit duidelijk maken:

De reden waarom men jonge wijn (gisten!) niet in oude zakken (te stug!) doet, wordt in Het Levende Woord (in tegenstelling tot de Groot Nieuws Bijbel) expliciet gemaakt. Ongetwijfeld was deze reden de oorspronkelijke lezers bekend en kan dus als impliciete informatie bestempeld worden.

Toch kan men zich afvragen of Het Levende Woord hier niet te ver is gegaan, en of de GNB (met zeer vele andere Bijbelvertalingen) niet terecht heeft afgezien deze impliciete informatie te expliciteren.

Een direct en algemeen geldend antwoord op deze vraag en op soortgelijke vragen bij andere Bijbelpassages is niet gemakkelijk voorhanden.

Wel zijn er enkele criteria aan te geven. Voor explicitering komen in de eerste plaats gewoonlijk alleen die gegevens in aanmerking die de kern van het verhaal of betoog raken. Explicitering van andere gegevens kan vaak zelfs vertroebelend werken op een juist verstaan van de boodschap van de tekst.

Een ander belangrijk criterium is de stijl. Alle informatie wordt in een bepaalde vorm of stijl aangeboden en de functie van deze stijl dient door de vertaler gelijkwaardig weergegeven te worden. Dit kan betekenen dat bijvoorbeeld een puntige formulering niet door allerlei toevoegingen door de vertaler (d.w.z. expliciteringen van impliciete informatie) als een langdradig betoog aan de nieuwe groep lezers gepresenteerd mag worden. Tenslotte wordt vele (Bijbel-)vertalers de mogelijkheid geboden noten aan de tekst toe te voegen. In dat geval behoeft impliciete informatie vaak niet expliciet gemaakt te worden in de vertaling zelf, maar kunnen allerlei gegevens in een kanttekening of lijst van kernbegrippen of anderszins nader uiteengezet worden. Op vertalers die deze mogelijkheid niet hebben, zoals die van de Groot Nieuws Bijbel, rust derhalve een moeilijkere en ondankbaardere taak…

In het voorafgaande heb ik twee soorten impliciete informatie genoemd, die in een goede vertaling in vele gevallen expliciet gemaakt worden. Het is duidelijk dat dergelijke ‘toevoegingen’ van een geheel andere aard zijn dan die woorden, frases of zinnen die in parafrases of parafrase-achtige vertalingen worden toegevoegd om de tekst duidelijker, boeiender, interessanter of ‘theologisch acceptabeler’ te maken!

H.W. Hollander, ‘Vertaling of Parafrase? – III (slot)’ in: Met Andere Woorden 3/4 (1984), 10-13.

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 3