Verdiep je in het kerstverhaal

‘Prettige feestdagen? Zeg maar: Zalig kerstmis! We wonen nog altijd in Nederland en daar vieren we kerstmis. En die feeststol heet voor mij nog altijd gewoon een kerststol.’

‘Kerstmis hoort er gewoon bij. Het kerstverhaal dus ook. Net zoals de kerststal, met een kribbe natuurlijk en geen voederbak.’

De reflex die hier aan het woord is, kan behoorlijk sterk zijn. Het is een graadmeter voor hoe gevoelig religieuze en culturele verschuivingen in Nederland liggen. Kerstmis blijkt opeens niet voor iedereen vanzelfsprekend. Het kerstverhaal blijkt onbekend. De kerstman verdrijft de kerststal van het plein. En in de supermarkt krijg je de tweede feeststol voor de halve prijs.

Deze ervaring biedt ook een nieuwe toegang tot de Bijbelse teksten om kerstmis heen. Het zijn teksten uit een setting waarin er helemaal geen kerstfeest was en waarin je raar werd aangekeken, zo niet erger, als je Jezus Christus als Heer vereerde.

Het kerstverhaal is allerminst vanzelfsprekend en het kerstfeest is dat ook niet. De evangeliën met een ‘kerstverhaal’, Matteüs en Lucas, waren in hun tijd boeken van een kleine minderheid. Dat bepaalde ook hoe ze gelezen werden. Nu lezen we ze als vanzelfsprekende wereldliteratuur. Maar daarmee staan we mijlenver af van de ervaring van de eerste lezers. Sterker nog: wie ze als verhalen leest die ‘er gewoon bij horen’ mist een flink stuk van hun inhoud en hun zeggingskracht.

Bij het schrijven van het boekje Verdiep je in het kerstverhaal speelde dit alles voor mij een belangrijke rol. Pas wanneer je deze teksten weer als literatuur van een minderheid gaat lezen, kun je ontdekken hoe brutaal ze eigenlijk zijn. Hoe eigenwijs, hoe zelfbewust en hoe confronterend ze een ander verhaal neerzetten over wat er in de wereld echt toe doet dan iedereen normaal vond. Toen. En wellicht ook nu.

Neem nu het begin van Lucas 2. Het is in veel vieringen hét begin van het kerstverhaal: 

Iedereen weet wat hierna komt: natuurlijk, Jezus wordt geboren en kerstmis kan beginnen. Het verhaal dat iedereen kent.

De spanning zit hem er alleen in dat dit toen het verhaal was dat niemand kende. De tekst gebruikt taal die aan gewone geschiedschrijving doet denken. Maar Lucas gaat er op zijn eigen manier mee aan de slag. Van de grote, ‘normale’ geschiedenis van het Romeinse Rijk (Augustus, Quirinius, volkstelling) zoomt hij in op twee achterafplaatsjes in de provincie Judea: Nazaret en Betlehem. De laatste plaats mag een koningsstad zijn, maar de Joodse opstand was in het jaar 70 zo hard neergeslagen, dat maar weinig  mensen trots waren op hun afstamming van de Joodse koning David. 

Lucas pakt nu juist deze verbeelding op en laat zien hoe hier, in een gat van niets, het eigenlijke grote verhaal begint. Je moet het maar durven. Het zegt iets over vroegchristelijk zelfbewustzijn dat Lucas het waagde om juist gebeurtenissen in Betlehem weer op de kaart te zetten. Sterker nog, Lucas spreekt dan wel de taal van de grote geschiedschrijvers van zijn tijd, hij beweert tegelijkertijd dat de geschiedenis die er echt toe doet zíjn verhaal is. En dat zal over Jezus in Judea gaan, niet over Augustus in Rome. 
Het is nogal een claim. 

Lucas keert om wat belangrijk lijkt en wat belangrijk is. Hij doet dat als lid van een heel zelfbewuste minderheid met een eigen verhaal over wat belangrijk is in deze wereld en wat niet. Je komt dit op het spoor wanneer je hem serieus neemt als een schrijver in de marge.

Dit biedt ook aanknopingspunten voor vandaag. Kijk bijvoorbeeld naar het nieuws dat je binnenkrijgt. Waarom is nieuws uit de VS boeiender dan dat uit, pak ‘m beet, Nepal? Natuurlijk, de VS is machtiger, dat is toch normaal? Zeker, maar dan zou Lucas ook over de keizer hebben moeten schrijven, niet over Jezus. Lucas kijkt verder dan het normale, hij kijkt ook verder dan macht. Daarom kiest hij voor een verhaal dat er voor hem echt toe doet en dat verder, veel verder gaat dan verhalen van macht of aanzien: het verhaal van degene die dingen zei als: ´

Je moet maar durven!

Peter-Ben Smit
Hoogleraar contextuele Bijbelinterpretatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, bijzonder hoogleraar vanwege het Oud-Katholiek Seminarie aan de Universiteit Utrecht, en assisterend pastor in de oud-katholieke parochie Amsterdam.

Meer lezen over het kerstverhaal?