Groot Nieuws Bijbel in een traditie

Dr. H.W. Hollander

Met Andere Woorden 2/4

Elke vertaling, ook een dynamisch- of functioneel-equivalente vertaling als de Groot Nieuws Bijbel, geeft de inhoud van een tekst, de informatie die de tekst biedt, getrouw weer. Niets mag worden toegevoegd, weggelaten of anderszins gewijzigd. Wat, noodzakelijkerwijze, wel verandert, is de vorm. Iedere taal heeft immers eigen structuren, eigen wetten, ook de Bijbelse talen. Maar ook het Nederlands! 

Dit houdt ook in dat een woord-voor-woord vertaling als goede weergave van de oorspronkelijke tekst een onmogelijkheid is. ‘How do you do?’ kan niet met ‘Hoe doe je doen?’ weergegeven worden, maar moet vertaald worden door ‘Hoe maak je het?’ of ‘Hoe gaat het met je?’. Omgekeerd verandert de betekenis wanneer ‘Hoe maak je het?’ in het Engels met “How do you make it?’ zou worden weergegeven!

Een woord in de ene taal kan ook vrijwel nooit steeds door een-en hetzelfde woord in een andere taal worden omschreven. De woorden ‘dekken’ elkaar niet. Het Griekse logos betekent woord, begrip, verklaring, argument, verhaal, etc. etc., en het verband bepaalt welk Nederlands woord in de vertaling het meest geëigend is.

Natuurlijk kàn men proberen logos consequent met ‘woord’ te vertalen, maar dan wordt het Nederlands op grote schaal geweld aangedaan en worden de mogelijkheden die onze taal biedt niet ten volle benut. Bovendien is er altijd wel een passage waarin men voor een ander Nederlands woord moèt kiezen.

Zelfs de toch over het algemeen concordante Statenvertaling vertaalt logos didonai niet met ‘(het) woord geven’ maar met ‘rekenschap geven’ (zie bijvoorbeeld Romeinen 14:12). Ook kan het, omgekeerd, voorkomen dat een bepaald Nederlands woord als vertaling dient voor meerdere Hebreeuwse of Griekse woorden. Het is immers ‘utopisch, zu glauben, dass zwei Wörter, die zwei verschiedenen Sprachen angehören und die uns das Wörterbuch als ihre wechselseitige Übersetzung darbietet, genau die gleichen Dingen bedeuteten.’ Niet alleen woorden, ook combinaties van woorden, uitdrukkingen en zegswijzen kunnen veelal niet letterlijk weergegeven worden in een andere taal.

Als bijvoorbeeld de King James Version splanchna oiktirmou met ‘bowels of mercies’ vertaalt (vergelijk ‘de innerlijke bewegingen der barmhartigheid’ in de Statenvertaling), doet deze vertaling geen recht aan de betekenis van de Griekse zegswijze. Voor de Engelsen (en Amerikanen) zijn ‘de ingewanden’ van de mens immers niet de zetel van allerlei emoties!

Een goede vertaling geeft de eigenaardigheden van de grondtekst weer via de in de eigen taal daartoe geëigende middelen. Of, zoals Hiëronymus, de vertaler van de Vulgaat zegt: et hanc esse regulam boni interpretis, ut idiomata linguae alterius, suae linguae exprimat proprietate, ‘dit is de wet van de goede vertaler, dat hij de eigenaardigheden van de vreemde taal reproduceert door middel van het eigen karakter van de eigen taal!’ (Epistula 106,3).

Dat betekent dan ook voor Hiëronymus dat hij niet woord-voor-woord maar gedachte-voor-gedachte vertaalt en soms liever ‘aan de waarheid van de inhoud dan aan de rangschikking van de woorden’ (sensuum potius veritatem, quam verborum interdum ordinem) vasthoudt (Epistula 112,19). Niet woord-voor-woord maar gedachte-voor-gedachte vertalen, niet de vorm maar de betekenis in de vertaling weergeven (non verba sed sententias) zijn de lijfspreuken van Hiëronymus (zie Epistula 57, passim; 106,55; 114,3; 121,2.10).

En de resultaten van al zijn vertaalwerkzaamheden (hij heeft meer vertaald dan de Bijbel) laten ons zien dat dit geen loze (theoretische) kreten zijn.

Een voorbeeld: in Numeri 16 vertaalt hij het Hebreeuwse woord ‘edah (verzameling, gemeente) op acht verschillende manieren: synagoga, multitudo, concilium, populus, frequentia, populi, globus, turba, congregatio. Waarom? Om de in het Hebreeuws geliefde herhaling van hetzelfde woord weer te geven via de in het Latijn juist veel gebruikte variatio.

Een ander voorbeeld: de Vulgaat vertaalt het Hebreeuwse pit’om (plotseling), zie Numeri 6:9; 12:4; Jozua 10:9; 11:7, etc., op zes manieren: subito, statim, repente, repentinus, semel, extemplo. Enerzijds wegens de ‘variatio’, anderzijds ongetwijfeld om beter recht te doen aan de inhoud en betekenis van de grondtekst.

NB: ook de Statenvertaling is hier niet concordant; als vertaling van pit’om vinden we ‘haastig, snel, schielijk, terstond, straks, met haast’.

Een laatste voorbeeld: tsebi, door de Statenvertaling vrijwel concordant vertaald (sieraad, sierlijk, 1x verheerlijking), wordt door Hiëronymus op maar liefst negen manieren weergegeven: magnificentia, gloria, ornamentum, fortitudo, gloriosus, praeclarus, inclitus, praecipuus, egregius. Ook in dit geval kiest Hiëronymus uit de rijke Latijnse woordenschat steeds het woord dat naar zijn mening het best in het verband past, daarbij tegelijk rekening houdend met de geliefde ‘variatio’.

Volgens Hiëronymus hadden ook de vertalers van de Septuagint, de Griekse vertaling van het oude testament, een soortgelijk vertaalprincipe. Ook zij hebben getracht de inhoud van de Hebreeuwse grondtekst te verwoorden zonder het Grieks geweld aan te doen maar juist door de mogelijkheden van de eigen taal te benutten. Ik wil hier in het midden laten of Hiëronymus’ oordeel over de Septuagint terecht is. In deze Griekse vertaling, gemaakt door meer dan één vertaler, kunnen voorbeelden zowel van ‘letterlijke’ als van ‘vrije’ vertaling aangewezen worden. Ook parafrases komen voor.

Niettemin hadden de vertalers (de een wat meer dan de ander) duidelijk oog voor het Griekse taaleigen, waarin ze de Hebreeuwse boodschap overzetten, wat de populariteit van deze vertaling zeker ten goede is gekomen.

Naast Hiëronymus’ waardering van de Septuagint, is er zijn tirade op Aquila, die een eigen Griekse versie van het oude testament maakte (naast de Septuagint) en veel letterlijker vertaalde: Aquila autem, proselytus et contentiosus interpres, qui non solum verba, sed etymologias verborum transferre conatus est, iure proicitur a nobis, ‘Maar Aquila, de proseliet en strijdlustige vertaler, die niet alleen de woorden maar ook de etymologie van de woorden trachtte te vertalen, wordt door ons terecht verworpen’ (Epistula 57,11). Diens vertaling was veel te letterlijk en daarmee volslagen onbegrijpelijk!

Begrijpelijkheid was ook het devies van Luther toen hij zich zette aan de vertaling van de Bijbel. In zijn Sendbrief vom Dolmetschen (1530) licht hij zijn wijze van vertalen nader toe: ‘Ich habe mich des beflissen im Dolmetschen, dass ich rein und klar Deutsch geben möchte.‘ En helder Duits houdt voor hem in het Duits van ‘Jan en alleman’ , omgangstaal-Duits zouden wij zeggen. ‘Man muss nicht die Buchstaben in der lateinischen Sprache fragen, wie man soll Deutsch reden…, sondern man muss die Mutter im Hause, die Kinder auf der Gassen, den gemeinen Mann auf dem Markt drum fragen, und denselbigen auf das Maul sehen, wie sie reden und darnach dolmetschen; da verstehen sie es denn und merken, dass man deutsch mit ihnen redet.‘ 

Dit wil zeggen dat Luther niet woord-voor-woord vertaalt maar de inhoud van de grondtekst in goed Duits poogt weer te geven. En wie letterlijk wil vertalen is een ‘ezel’:  

‘So wenn Christus spricht: “Ex abundantia cordis os loquitur”. Wenn ich den Eseln soll folgen, die werden mir die Buchstaben vorlegen und so dolmetschen: Aus dem Überfluss des Herzens redet der Mund. Sage mir: ist das deutsch geredet? Welcher Deutsche verstehet solches? Was ist Überfluss des Herzens für ein Ding? Das kann kein Deutscher sagen… Denn “Überfluss des Herzens” ist kein Deutsch, so wenig als das Deutsch ist: Überfluss des Herzens, Überfluss des Kachelofens, Überfluss der Bank, sondern so redet die Mutter im Haus und der gemeine Mann: Wes das Herz voll ist, des gehet der Mund über.‘

Zo vertaalt Luther in Jesaja 46:10, ‘…und alles, was ich mir vorgenommen habe, das tue ich‘ (vergelijk de Groot Nieuws Bijbel: ‘mijn wil is wet’). Niet letterlijk, niet woord-voor-woord, maar wel de betekenis van het Hebreeuws juist weergevend! Als we deze vertaling vergelijken met ‘en Ik zal al Mijn welbehagen doen’ van de Statenvertaling en de NBG-Vertaling 1951, dan valt de eenvoud en daarmee de kracht van Luthers vertaling meteen op. 

Ook Luther vertaalt niet concordant. Zo wordt het Hebreeuwse pit’om (zie boven) op vijf manieren weergegeven: ‘plötzlich, sogleich, bald, alsbald, unvermutet schnell‘, Het woord tsebi (zie boven) vertaalt hij met behulp van maar liefst negen verschillende woorden: ‘lieb, schönst, allerschönst, herrlich, edel, Pracht, Herrlichkeit, Stolz, Stätte.’ 

In het voorafgaande hebben wij gezien, hoe zowel Luther als Hiëronymus (als ook de Septuagint vertalers) bij het vertalen van de Bijbel min of meer van één principe uitgingen: de betekenis van de Bijbeltekst in de vertaling laten doorklinken. 

Dit had tot gevolg dat woord-voor-woord of concordant vertalen als een onmogelijkheid werd beschouwd. Steeds dient men zich af te vragen hoe bepaalde informatie van de grondtekst in de taal van de vertaling het beste, het meest ‘gelijkwaardig’, overgezet kan worden. Bij alle drie vertalingen ging het erom een groot publiek te bereiken: het hellenistische diaspora- jodendom (bij de Septuagint), de vroeg-christelijke kerk (bij de Vulgaat), de (Duits sprekende) reformatorische christenen (bij de Luthervertaling). Al deze grote groepen mensen kregen de beschikking over een Bijbelvertaling die speciaal voor hèn was gemaakt, die zij konden verstaan en waarmee zij konden leven.

De Groot Nieuws Bijbel staat in deze traditie. Ook bij deze vertaling neemt de eigen taal, in dit geval het Nederlands, een zeer belangrijke plaats in. De inhoud van de Bijbelse boodschap is met gebruikmaking van alle middelen die onze taal biedt nauwgezet weergegeven. 

Begrijpelijkheid is ook nu een van de pijlers. Weer hoopt men een: groot publiek te bereiken, maar ditmaal mensen die niet (meer) vertrouwd zijn met de traditionele kerktaal en de speciale betekenis van Bijbelse begrippen. 

Dit had natuurlijk gevolgen voor het taalgebruik en het gebruik van Bijbelse termen. Woorden als goedertierenheid en zonde moesten vaak anders worden weergegeven om verstaan te kunnen worden. 

Toch staat, net als bij de drie genoemde vertalingen, een getrouwe weergave van de Bijbeltekst voorop. Daarom is de Groot Nieuws Bijbel ook een echte vertaling en geen parafrase. 

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 2

H.W. Hollander, ‘Groot Nieuws Bijbel in een Traditie’ in: Met Andere Woorden 2/4 (1983), 3-6.