God is niet zomaar een mannetje

Op het gebruik van eerbiedshoofdletters in de herziening van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV21) klonk eerder dit jaar felle kritiek. Een knieval voor conservatieve christenen en een klap in het gezicht voor feministen, vindt bijvoorbeeld de Oecumenische Vrouwensynode. Deze kwestie is van belang.

Tegelijkertijd rijst de vraag: wat doe je dan met deze vernieuwde Bijbelvertaling? Een andere is er niet zomaar. Toch is er meer mogelijk dan op het eerste gezicht lijkt. Verrassend genoeg bieden juist de gewraakte hoofdletters mogelijkheden voor een kritische omgang met gender. Dat is zo omdat deze hoofdletters verschil maken tussen God en man en omdat veel Bijbelverhalen bepaald kritisch zijn op mannelijk al-te-mannelijk denken en doen.

Een tekst die God ‘Hij’ en een (menselijke) man ‘hij’ noemt, maakt het verschil tussen deze twee zichtbaar. God is niet zomaar een mannetje; omgekeerd betekent dat: niet iedere man is zomaar goddelijk. Tussen ‘Hij’ en ‘hij’ is er een wereld van verschil. In veel Bijbelteksten is dit verschil ook goed zichtbaar: God, de HEER, oefent hierin directe kritiek op menselijk mannelijk gedrag.

Voorbeelden hiervan zijn te vinden in verhalen over twee van de grote mannen uit Israëls geschiedenis: Abraham en David, voorvaders van Jezus Christus zelf. De één krijgt van God én zijn echtgenote te horen dat hij als man allesbehalve almachtig is. De ander moet leren dat zelfs een man die koning is zijn grenzen moet kennen. De hoofdletters kunnen zo aanleiding geven tot kritisch nadenken over gender, ook los van de vraag of ze daarom ingevoerd zijn, los van andere argumenten voor of tegen, en los van de eigen voorkeur met betrekking tot de eerbiedshoofdletters.

Wanneer aartsvader Abraham en zijn vrouw Sara geen kinderen kunnen krijgen, staat de toekomst van hun hele stam op het spel. Op dat moment grijpt God, de HEER, in (Genesis 18). Hij komt persoonlijk op bezoek en deelt mee dat het echtpaar het volgende jaar een kind zal hebben. Sara vindt dit vreemd: Abraham is namelijk allang impotent. ‘Mijn heer’ (adon), is ook al te oud om een kind te kunnen verwekken, denkt ze letterlijk bij zichzelf. Toch gebeurt het: een jaar later wordt Isaak geboren. Wie dit verhaal genderkritisch leest, ontdekt er een relativering van patriarchale macht in. Hoe machtig ze ook zijn, zelfs aartsvaders zijn impotent als het om de toekomst gaat. Daar helpt niet een heer of meneer, maar alleen de HEER verder. Mannen zijn niet almachtig.

Bij koning David, Israëls grootste vorst ooit, speelt ook zoiets. Wanneer David een mooie vrouw ziet baden, wil hij haar hebben. Letterlijk en figuurlijk. Het probleem dat deze vrouw, Batseba, al getrouwd is, lost David op door haar echtgenoot uit de weg te ruimen. In deze situatie grijpt de HEER in. David krijgt ervan langs. ‘Jij bent die man (’isj)’, roept de profeet Natan hem toe, hem, de man die zo over de schreef ging. De HEER straft koning David dan ook zwaar. De boodschap is helder: zelfs de machtigste mannen moeten grenzen kennen. De HEER houdt ook de grootste heren in het gareel. Macht is voor geen man een excuus voor misbruik (2 Samuel 11-12).

Deze twee voorbeelden laten zien hoe je veel Bijbelverhalen kunt lezen. Zo geïnterpreteerd onderstrepen de hoofdletters in de NBV21 het verschil tussen God en man dat al in de teksten zelf te vinden is. Dit is niet de enige manier om de hoofdletters te verstaan, maar wel een waardevolle voor wie de Bijbel genderkritisch wil lezen.

Is feministische kritiek op de Bijbel daarmee overbodig? Nee, die blijft hard nodig: patriarchale interpretaties blijven op de loer liggen. Desondanks valt er in de hoofdletters van de NBV21 een bondgenoot voor genderkritiek te ontdekken: de HEER is niet zomaar een ‘heer’ en omgekeerd. God is geen mannetje zoals menselijke mannen, en menselijke mannen zijn zeker niet goddelijk. Het verschil tussen Hij en hij is levensgroot.

Eerder verscheen dit stuk – in iets andere vorm – in Trouw.

Prof. dr. Peter-Ben Smit is hoogleraar contextuele Bijbelinterpretatie aan de VU, bijzonder hoogleraar vanwege het Oud-Katholiek Seminarie in Utrecht en hoogleraar systematische theologie en oecumenica in Bern. Hij was lid van de begeleidingscommissie van de NBV-revisie.

Peter-Ben Smit, ‘God is niet zomaar een mannetje’ in: Met Andere Woorden 40/1 (mei 2021), 72-73.