3.5 De drie kruisen

Prent
De afbeelding van de berg Golgota met de gekruisigden is een van de grootste prenten van Rembrandt, die bijna het formaat van een schilderij heeft. Ook heeft hij hier voor het eerst met alleen droge naald gewerkt, dat wil zeggen de voorstelling direct met een naald in de plaat gekrast. De daardoor ontstane bramen zijn uiterst kwetsbaar en er kunnen dus minder afdrukken dan van een gewone ets worden gemaakt. Het resultaat is een exclusief product.
Onder de drie oprijzende kruisen met Christus in het midden krioelt het van de mensen. Het is haast een zoekplaatje naar de verschillende reacties van het publiek. Op de voorgrond vertrekken al twee mannen die het hebben gezien, sommigen staan nog te discussiëren en rechts onder het kruis van Christus zitten zijn aanhangers en familie. Maria is treurend in elkaar gezakt terwijl Johannes de handen in verdriet omhoog gooit. Maar veel van de aanwezigen lijken onverschillig. Is dit afstomping over zoveel leed? Zijn terechtstellingen geworden tot entertainment? Slechts enkelen lijken geraakt en die moeten worden gezocht in de massa van het publiek, zoals de man in Romeinse wapenrusting die voor Christus knielt, zijn handen in aanbidding opgeheven. Het is de centurio die uitroept: ‘Werkelijk, deze mens was een rechtvaardige!’ (Marcus 15:39; Lucas 23:47). Daarmee is het moment bepaald dat Rembrandt hier uitbeeldt: Christus is net overleden, de duisternis die drie uur heerste, trekt op. Fel vallen de zonnestralen op Christus, zijn aanhangers en de misdadiger wie hij heeft verzekerd dat hij nog dezelfde dag met hem in het paradijs zal zijn (Lucas 23:43).
In de vierde en vijfde staat van deze prent heeft Rembrandt de voorstelling radicaal aangepast. In de nu bijna helemaal in duisternis gehulde scène kan men opeens heel andere figuren als toeschouwers ontdekken.

Bijbel
Het kruisigen van mensen was een veelgebruikte manier in de oudheid om mensen om het leven te brengen. Diverse volken en heersers maakten er gebruik van. Ook binnen Israël was Jezus niet de eerste of enige die gekruisigd werd. Enkele decennia eerder werd het land nog opgeschrikt door een barbaarse daad van de Hasmonese heerser Alexander Janneüs: hij liet als vergelding achthonderd farizeeën kruisigen en terwijl zij daar hingen, liet hij hun vrouwen en kinderen voor hun ogen vermoorden. Onder invloed van het Romeinse Rijk werd het kruisigen vergroot in omvang en hevigheid. Het bekendste voorbeeld is wellicht de kruisiging van zesduizend slaven in Rome zelf, op de Via Appia. Het was een manier van de Romeinen om te zeggen: ‘Zo gaan we om met mensen die het gezag van Rome niet accepteren. Dit gebeurt er met misdaders, opstandelingen of mensen die niet willen luisteren.’ Afhankelijk van het type kruis – of je bijvoorbeeld wel of geen ondersteuning had – kon het soms dagen duren voordat iemand overleed. En als iemand dan overleden was, liet men het lijk vaak hangen als schrikbeeld. Dit laat zien waarom Jezus gekruisigd werd: in het rijk van de keizer was geen ruimte voor iemand die ‘de koning van de Joden’ werd genoemd.