2.7 Zelfportret als apostel Paulus
Bijbeltekst(en)
Romeinen 12
2 Korintiërs 11
Verdediging tegen schijnapostelen
Schilderij
Door zijn hele carrière vervaardigde Rembrandt zelfportretten, onder meer als studies van gezichtsuitdrukkingen, maar ook omdat deze goed verkochten. Verzamelaars krijgen daarmee zowel een proeve van bekwaamheid van de meester als een afbeelding van hem. Rond 1661 schilderde Rembrandt een hele reeks portretten van apostelen en evangelisten. Het Zelfportret als apostel Paulus behoort tot beide categorieën en daarom is een eenduidige interpretatie haast niet mogelijk.
Dat Rembrandt zich hier als apostel Paulus uitbeeldt, moeten we opmaken uit het zwaard dat uit zijn mantel steekt, als teken van diens martelaarschap, en de papieren die hij in handen houdt, die als brieven aan de christelijke gemeentes worden gezien. De tekst is echter niet leesbaar.
Waarom Rembrandt ervoor heeft gekozen om zich juist in de gedaante van Paulus uit te beelden, is onduidelijk. Een particuliere klant had hij eerder ook al als Paulus afgebeeld (Een oude man als apostel Paulus, 165(9?), olieverf op doek, 102 x 85,5 cm, Londen, National Gallery). In tegenstelling tot de gangbare uitbeelding van Paulus als vastberaden en overtuigd van zichzelf, is Rembrandts Paulus geen sterke held met overtuigingskracht; de vragend opgetrokken wenkbrauwen duiden eerder op onzekerheid. De inmiddels 55 jaar oude kunstenaar is een door het leven getekende oude man met een weke kin en hangende wangen.
Een van de theorieën waarom Rembrandt zich juist met Paulus identificeert, zegt dat Rembrandt zich tot Paulus’ leer van genade boven wet aangetrokken kon hebben gevoeld. In de jaren vijftig van de zeventiende eeuw had Rembrandt problemen met de wereldlijke wetten, maar ook de artistieke. Naast faillissement en andere rechtszaken werd hij steeds meer op zijn eigenzinnige schilderstijl aangekeken, die niet overeenkwam met de regels van het decorum. Is het echter niet de genade Gods om de talenten die men heeft gekregen ook te gebruiken (Romeinen 12:6-8)?
Bijbel
Op Jezus na heeft niemand het vroege christendom zo sterk beïnvloed als Paulus. Het resultaat zie je bijvoorbeeld terug in de boeken van het Nieuwe Testament: 13 van de 27 boeken worden met hem geassocieerd. Zijn erfenis inspireerde andere grote theologen als Augustinus, Luther en Calvijn, maar ook kunstenaars zoals Rembrandt. Hij is iemand die over grote intellectuele capaciteiten beschikt door zowel formele als informele training. Dit zien we aan zijn lange en complexe brieven, de retorische elementen in zijn betoog, zijn kennis van de Griekse vertaling van het Oude Testament (de Septuaginta) en zijn overtuigende en ondernemende vaardigheden om kerken op te richten en ze bij elkaar te houden. Ook persoonlijk maakte Paulus veel mee. Hierover schrijft hij met name in de brieven aan de Korintiërs (2 Korintiërs 11). Om het goede nieuws van Jezus te verkondigen in die tijd, moest hij namelijk veel doorstaan. Hij is gevangengezet, heeft lijfstraffen ondergaan, driemaal schipbreuk geleden en weet wat honger, dorst en armoede is. Hoewel hij niet te stoppen lijkt, lezen we dat dit hem allemaal veel doet: ‘Als er iemand zwak is, dan ben ik het wel; gaan anderen onder verleidingen gebukt – ik word erdoor verteerd.’ Rembrandt lijkt iets van deze kwetsbare en onzekere kant te verbeelden in het schilderij.