Vader zijn in de Joodse Bijbel

Tekst en interview: Peter Siebe

Zondag is het Vaderdag. De zaterdag ervoor wordt in alle synagogen ter wereld stilgestaan bij het verhaal van de twaalf verspieders die het beloofde land moesten verkennen (Numeri 13). Wat kunnen we van dat verhaal leren – en wat is de rol en de plicht van een vader in de Joodse traditie?

Dat vragen we aan Binyomin Jacobs. Hij woont in Amersfoort en is sinds 2008 opperrabbijn van het Interprovinciaal Opperrabbinaat. Daaronder vallen alle Joodse gemeenten van Nederland, behalve die in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Daarnaast is hij de voorzitter van het Nederlands College voor Rabbinale Zaken en bestuurder van het Rabbinical Center of Europe.
Het verhaal van de twaalf verspieders was de inspiratiebron voor het minjan: het gegeven dat een dienst in de synagoge doorgang kan vinden als er tien mannen aanwezig zijn. Maar, zo vertelt Binyomin Jacobs in dit filmpje, dit verhaal bevat ook een belangrijke les voor ouders.

Rabbi Jacobs, wat is de rol van een vader binnen het traditionele Jodendom dat het Oude Testament als uitgangspunt heeft?

‘De plicht van ouders – vader én moeder – is hun kinderen zo op te voeden dat ze een richting kiezen in overeenstemming met wat God wil’, zegt Jacobs. ‘Je moet dat niet dwangmatig opleggen – waardoor je kind er tegenin zou gaan. Het joodse leven speelt zich thuis af, het joodse geloof is geen “kerkgodsdienst”. Een joodse opvoeding heeft als doel dat je je in het dagelijks leven zo presenteert, dat het klopt met de regels die opgetekend zijn in de halacha, een combinatie van de Tenach (oftewel het Oude Testament) en de rabbijnse overlevering. Ook al kunnen vader en moeder tot op zeker hoogte elkaar vervangen, er is wel een zekere rolverdeling. Bij vaders ligt er wat meer nadruk op dat ze hun kinderen dingen moeten leren. Ze motiveren om te studeren.’

Wanneer heeft een Joodse vader het goed gedaan?

‘Vooraf even dit’, zegt Jacobs. ‘Stel dat ik zou vinden dat mijn vader bepaalde dingen verkeerd heeft gedaan – dan zou ik dat niet aan anderen vertellen, want roddelen is niet de bedoeling. Dan zou ik een gebrek aan eerbied hebben voor mijn ouders.

Dan nu over de vraag. De rol van een vader en moeder begint al vóór de geboorte. Welke muziek hoort de moeder tijdens de zwangerschap? Volgens de joodse filosofie hebben de muziek en het gedrag van de moeder invloed op het karakter van het kind. Hoort de aanstaande moeder popmuziek of gewijde muziek? Je hoeft niet alleen maar naar synagogemuziek te luisteren, gezellige muziek is ook prima, maar naar muziek luisteren die bijvoorbeeld in nachtclubs wordt gedraaid is niet de bedoeling.

Na de bevalling geldt: Het kind is in zijn vroegste jaren heel ontvankelijk voor allerlei indrukken. Daarom maakt het bijvoorbeeld uit wat voor schilderijen er in de slaapkamer hangen. Platen van draken bijvoorbeeld zijn tegenwoordig populair, maar zoiets vinden wij niet gepast. Dat geldt ook voor afbeeldingen van bijvoorbeeld varkens of niet-koosjere zaken. Kies liever afbeeldingen die waarde hebben, zoals een plaat van de tempel uit Jeruzalem.
Moeders zeggen al bij de wieg het ‘Sjema Israel’ op, de joodse geloofsbelijdenis (Deuteronomium 6:4: Hoor Israël, de HEER is onze God, de HEER is de enige). En zingen bij en met het kind.’

Wat moet een Joodse vader zijn kind leren?

‘Om te beginnen het Joodse alfabet. En daarna gaat hij verhalen vertellen. Hij leert z’n kind de handen te overgieten met water voordat er gegeten wordt. Hij leert zijn kind thuis de sabbat te vieren. Dan kijk je geen tv, luister je geen radio en reis je niet. Die dag is een hele sociale happening: Je brengt de dag met elkaar door als gezin en de maaltijden zijn lang en feestelijk.’

In de Netflix-serie ‘Unorthodox’ – over een jonge Joodse vrouw die wegvlucht uit de strikt-Joodse familie waarin ze opgroeit – komen die rituelen en gebruiken nogal beklemmend over.

‘Ja, zo kan het gaan. Er zijn vele verschillende Joodse stromingen. Ze gaan allemaal terug op dezelfde wetgeving uit de Thora. Het verschil is dat sommige stromingen zoveel rottigheid zien in de wereld dat ze er niets mee te maken willen hebben en dus een muur bouwen. Daar kan een opgroeiend kind zich door bekneld voelen. Andere stromingen zeggen: nee, we moeten geen muur bouwen; we moeten de wereld intrekken. Met als risico dat de wereld jou verandert. Beide benaderingen hebben dus hun voors en hun tegens.’

Daarbij denk ik dan weer aan wat u zei in het filmpje over Numeri 13: De toewijding aan God hoort samen-op te gaan met leven en werken midden in de wereld. Wat hoopt u dat u als vader aan uw acht kinderen hebt meegegeven uit de joodse Bijbel?

‘De vanzelfsprekendheid om als Jood te leven conform de wetten die God ons gegeven heeft.’

U zegt het nogal ontspannen.

‘Inderdaad. Mensen vragen me regelmatig: “Hoe voedt u uw kinderen op? Orthodox zeker, he?” Dan zeg ik: “Ik geef ze een richting aan en hoop dat ze die richting kiezen. En ik hoop dat ik dat niet dwangmatig doe.” En dan vraag ik op mijn beurt: “Hoe voedt u uw kinderen op?” en dan zeggen ze bijvoorbeeld: “Ik laat mijn kinderen vrij”. Dan zeg ik: “Vrij is ook een richting. En dat kan verdraaid dwangmatig uitpakken.”

Het Reformatorisch Dagblad vroeg een keer aan mijn jongste dochter wat haar ouders haar hadden meegegeven. Haar antwoord was: dat je je in alle omstandigheden moet houden aan Gods Woord, ook als de mensen om je heen je daarvan proberen af te houden. Bijvoorbeeld door naar gekke dingen op televisie te kijken en te zeggen dat het flauw is als je niet meedoet. En dat ze hoopte op de tijd van de Messias. Op dat interview kwamen van niet-Joodse kant positieve reacties; men was onder de indruk. Maar dat heb ik haar niet zozeer gegeven; er was een uitstraling die onbewust werd overgebracht.’

Over wat voor waarden hebben we het dan?

‘Ingetogenheid, geen losbandigheid. Niet kijken waar je niet hoort te kijken – een belangrijk onderwerp in onze samenleving als je alle viezigheid om je heen ziet. Respect voor anderen, ook voor mensen die nergens aan doen, die zoals dat heet klok-vrij leven, dus aan God noch gebod doen.’

Intussen hebt u ook kleinkinderen, wat ziet u bij hen terug van de Joodse opvoeding?

‘Tijden veranderen, maar in essentie verandert er niets. De boodschap die mijn kinderen van mij hebben gekregen – God liefhebben en je naaste – geven ze weer door aan hun kinderen. Daar hoort bij: pas op met wie je omgaat, wie kies je wel en niet als je vrienden, blijf bij je eigen mening en laat je niet meeslepen in verkeerde richtingen.’