Ongekend onrecht

Het is een van de fijnste en lichtvoetigste profetenverhalen in de Bijbel, ook al is de profeet zelf traag als boter en weerspannig als een ezel: Jona. De inwoners van Ninevé – die grote en slechte stad – blijken tot grote frustratie van Jona heel ontvankelijk voor zijn boodschap van bekering. De koning hult zich in boetekleed en zet zich neer op de grond. En iedereen, mens en dier, vast en roept God aan. ‘Laat iedereen anders gaan leven en breken met het onrecht dat hij doet,’ laat de koning omroepen en zo gebeurt het.

Weliswaar trad in ons land het kabinet af toen, ondanks zwartgelakte documenten en vergeetachtige bewindslieden en topambtenaren, toch aan het licht was gekomen hoe verregaand de Belastingdienst in de fout is gegaan en er een politieke daad moest worden gesteld. Maar was het maar zo dat Mark Rutte zijn stropdas aflegde, zijn overhemd scheurde en een periode van vasten afkondigde. Pas als de onderste steen boven was, we ons ervan hadden vergewist dat dergelijk ten hemel schreiend onrecht nooit meer zou kunnen voorkomen, en als diep berouw en oprechte spijt aan de slachtoffers van wat nooit had mogen gebeuren waren overgebracht, als iedereen was gecompenseerd, dan pas zouden de inwoners van Nederland weer eten en drinken.

Het is tenslotte vreselijk wat er gebeurd is: mensen werden onterecht beschuldigd van fraude, moesten zich verweren tegen een instantie zoveel machtiger dan zij, raakten vanwege onterechte terugvorderingen in de schulden. Sommigen verloren hun huis, huwelijken gingen kapot, ouders schaamden zich tegenover hun kinderen, zelfs was er een ouder die zelfmoord pleegde. Een overheidsinstantie die niet te vertrouwen is en mensen vermaalt; het is om misselijk van te worden.
De grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden, concludeerde de parlementaire ondervragingscommissie in haar rapport Ongekend Onrecht. Alleen: hoe ongekend is dit onrecht eigenlijk?

Voor grote groepen Nederlanders is het onrecht van racisme niet ongekend, maar juist dagelijkse realiteit. Helaas ook racisme van overheidswege, zoals van de politie. Ook voor Mark Rutte zelf kan het niet nieuw zijn: hij werd in 2007, toen nog staatssecretaris, veroordeeld voor racisme. De zaak was aangespannen door een Somalische man die werd gecontroleerd op fraude nadat hij op straat op grond van uiterlijke kenmerken werd aangehouden. Hij weigerde rechercheurs in zijn huis toe te laten en zo verloor hij zijn uitkering. Het was Rutte die gemeenten had gevraagd om inwoners van Somalische afkomst extra te controleren op fraude met bijstand. Ruttes reactie toen: “Blijkbaar is dat nu wettelijk gezien niet mogelijk. Het is hoog tijd om de wet te veranderen.”

In de Bijbel is zonde niet alleen een individuele kwestie, maar vaker en vooral een sociaal probleem. Het is het onrecht dat bestaat in de structuren van de samenleving die ervoor zorgen dat sommigen arm zijn (en blijven), en anderen rijk. Dat sommigen gelabeld zijn als ‘vreemdeling’, of tweederangsburger, en daarom met argwaan bejegend worden. Zo ook racisme, het is niet het probleem van individuen, maar een systeem. Een systeem dat veel lastiger te zien is als je er zelf niet de dupe van bent. Maar onmogelijk is het zeker niet, en nodig wel. Het is hoog tijd dat wij veranderen.

Laat iedereen anders gaan leven, en breken met het onrecht dat hij doet. Rutte voorop, zoals de koning van Ninevé zijn stadgenoten voorgaat in berouw en inkeer. Natuurlijk, het boek Jona is een uitvergroting. Berouwvolle leiders en vissen waarin je kunt overnachten zijn in het echte leven zeldzaam. En toch, met de Veertigdagentijd in aantocht, worden we aangesproken op de mogelijkheid om anders te leven, om te reflecteren en tot inkeer te komen waar dat nodig is. In de toeslagenaffaire ontbreekt niet alleen echt berouw en daadwerkelijke inkeer, maar blijft vooral ook het aspect van racisme in onderzoek en berichtgeving onderbelicht – ook in het rapport Ongekend Onrecht komt het woord discriminatie of racisme niet voor. In onze samenleving wel. Er zijn helaas heel veel Nederlanders die dat aan den lijve ervaren. Berouw en inkeer beginnen bij daadwerkelijk begrijpen wat er mis is gegaan. En daarin, in het doorgronden van racisme en hoe dat een structureel probleem is in de samenleving, kunnen we groeien.

Janneke Stegeman
Bijbelwetenschapper en publiek theoloog

Dit is het tweede deel van een tweeluik naar aanleiding van de toeslagenaffaire. Het eerste deel, geschreven door Paul Visser, lees je hier.