Het Nieuwe Testament: migrantenliteratuur over een liefdevolle God

Bas van Os, nieuwtestamenticus en bedrijfskundige, heeft tijdens de coronacrisis een online leeswijzer geschreven voor het Nieuwe Testament: Vertellers en Vertalers. Hij hoopt dat mensen, of ze nu geloven of juist niet, het Nieuwe Testament opnieuw ontdekken als het spannende verhaal van de schrijvers en hun eerste lezers. Anne-Mareike Schol-Wetter, Hoofd Bijbelgebruik van het NBG, praatte met hem over zijn drijfveren en de verrassende insteek van het boek.

Waarom dit boek, en waarom nu?

De crisis heeft bij mij, net als bij veel anderen, een tijd lang gezorgd voor stress en minder creativiteit. Op advies van mijn vrouw heb ik drie weken vrij genomen, en in die tijd heb ik via de app Mijn Bijbel het hele Nieuwe Testament beluisterd. Echt een aanrader! De tekst komt dan heel anders bij je binnen: je staat niet stil bij dingen die vragen of irritaties oproepen, je wordt gewoon meegenomen. Vooral bij Openbaring, een boek vol dromen en nachtmerries, was dat effect heel groot. Daarnaast spreek ik veel mensen die een verhalende lezing vanuit het perspectief van de mensen van toen heel verrassend en verrijkend vinden. Deze leeswijzer helpt hen in twaalf hoofdstukken op weg, zonder dat ze hele boekenkasten door moeten ploegen. In die eerste drie weken schreef ik al 50.000 woorden; het ging bijna vanzelf.

Afgezien van mijn persoonlijke ervaringen zie ik dat er de laatste jaren meer ruimte is om het verhaal weer echt als verhaal tot je te nemen, in plaats van als bron van leerstellingen of als onderwerp van historische kritiek. Ik wil graag weer de aandacht vestigen op de vertellers van die eerste verhalen over Jezus – vissers, farizeeërs en vluchtelingen. En er is nog iets dat meespeelt: het Nieuwe Testament is in feite migrantenliteratuur. Wat dat betekent, daarvan kunnen we ons in deze tijd een steeds betere voorstelling maken.

Je wilt graag dat lezers van het Nieuwe Testament zich weer leren verbazen over Jezus, net zoals de mensen in de tijd dat het Nieuwe Testament werd geschreven. Wat verbaast jou zelf het meest aan Jezus?

In dit project heb ik me vooral opnieuw leren verbazen over de impact van Jezus op de mannen, vrouwen, jongens en meisjes in die tijd. Zij vonden genezing in zijn nabijheid, hoe je ‘genezing’ ook maar wilt definiëren. Aan de andere kant verbaas ik me juist ook weer over de menselijkheid van Jezus, zijn eigen zoektocht naar zijn rol. Dat komt bijvoorbeeld bij Marcus heel sterk naar voren.

In je boek staat de boodschap van de liefde centraal. Wat doe je met teksten die weinig liefdevol klinken – het zware oordeel over Ananias en Safira bijvoorbeeld, of Jezus’ uitspraak dat Hij niet gekomen is om vrede te brengen maar het zwaard?

Achter het Nieuwe Testament schuilt veel pijn en trauma, dat komt duidelijk terug in de teksten. Ik probeer het nergens mooier te maken dan het is. Als er haatgevoelens in de tekst doorschemeren, poets ik die niet weg. Dat de wereld een grote gewelddadige bende was, dat wisten de mensen wel, en dat hoor je ook terug in de teksten. De nieuwe ontdekking was dat God liefde is en daar dus lijnrecht tegenin gaat. Dat was het nieuwe dat Jezus bracht. Hij onderstreepte dat God een liefdevolle Vader is, met vergaande ethische gevolgen. Kijk bijvoorbeeld naar de Bergrede: als God de Vader is van alle mensen, dan is Hij ook de Vader van je vijanden! En dat vraagt van ons om diezelfde vijanden lief te hebben. Een ander belangrijk inzicht is dat mensen niet in goed en fout zijn in te delen: we hebben allemaal iets van allebei.

Je schrijft regelmatig vanuit het perspectief van figuren die we in het Nieuwe Testament tegenkomen, bijvoorbeeld Mariamne (Maria). Wat hoop je hiermee bij de lezer te bewerkstelligen? Welk perspectief vind je zelf het spannendst?

Een nadeel van het Nieuwe Testament is dat we bijna geen vrouwelijke stemmen horen. Ik vond het bijvoorbeeld erg leuk om bij de Romeinenbrief het perspectief van Febe naar voren te halen. Paulus ligt onder vuur en schrijft in die tijd een brief die hij door Febe laat bezorgen. Zo’n briefbezorger is geen postbode zoals we die nu kennen: zij of hij vertegenwoordigt de schrijver zelf. Paulus en Febe moeten de inhoud ervan van tevoren grondig hebben besproken, zelfs geoefend.

Ik daag lezers ook uit om een brief als Romeinen in z’n geheel te lezen. Als je Romeinen in stukjes hakt voor de dogmatische uitspraken, mis je de hoofdboodschap: dat je als gemeente één moet zijn, zonder elkaar te veroordelen. Ook vragen over hete hangijzers zoals homoseksualiteit komen hierdoor in een heel ander licht te staan.

Je bent ook bedrijfskundige, kijk je daardoor met een andere blik naar de Bijbelse verhalen?

Dat vind ik zelf moeilijk om te bepalen, iedereen heeft een mix aan ervaringen die hij meeneemt naar de tekst. Een beetje gevoel voor getallen, economie en logistiek helpt natuurlijk wel om de teksten van het Nieuwe Testament echt in de praktijk van toen te lezen. Stel je alleen al eens voor dat Paulus een jongeman als Timoteüs rustig duizend kilometer laat afleggen, omdat Paulus bezorgd is over het geloofsleven van de gemeente (1 Tessalonicenzen 3:1-6)!

Wat nog meer invloed heeft gehad dan mijn bedrijfskundige achtergrond is de tijd met mijn gezin in Afrika. Hierdoor heb ik het Nieuwe Testament echt beter leren begrijpen dan alleen vanuit een seculiere en veilige Westerse achtergrond. Je ziet concreet wat geloof betekent in zo’n samenleving die heel andere uitdagingen kent dan de onze. De ontworteldheid van veel mensen, die toch weer wordt opgevangen door de lokale geloofsgemeenschap, wordt daar veel sterker gevoeld. De mensen ontlenen waardigheid aan het vertrouwen dat ze kostbaar zijn in Gods ogen. Er worden wonderen ervaren waar wij ons nauwelijks een voorstelling van kunnen maken. Tegen die achtergrond kwamen de teksten van het Nieuwe Testament voor mij echt tot leven.

In Leusden ging een groep gemeenteleden aan de slag met het materiaal. Hoe hebben zij dit ervaren?

‘Ik heb de Bijbel nog nooit zó intensief gelezen,’ vertelt Petra, die samen met twaalf andere deelnemers het boek Vertellers en Vertalers van Bas van Os leest. Zes weken lang lazen we iedere week een hoofdstuk uit het boek van Bas en luisterden we naar de betreffende Bijbelboeken. Het leverde veel interessante gesprekken op en vooral verrassende en nieuwe inzichten. ‘Het is heel boeiend en het lijkt wel of ik nu op mijn 80e ben begonnen met de studie theologie,’ geeft Dick als antwoord op mijn vraag hoe de deelnemers het lezen en bespreken van de eerste hoofdstukken hebben ervaren.

Al vanaf het eerste hoofdstuk ontstond een levendige discussie. Bas van Os brengt ons dichter bij ‘de weg van Jeshoe’ en zijn joodse context door te wijzen op de Aramese taal die Jezus en zijn volgelingen spraken. Een voorbeeld: Jezus spreekt God aan met ‘Abba’ en ziet God als een liefdevolle Vader. Hierdoor ontstaat de vraag of je God met ‘je’ mag aanspreken. Vanuit mijn Duitse achtergrond is het heel normaal om God met ‘Du’ aan te spreken, maar veel deelnemers uit de groep ervaren dat als oneerbiedig.

Het meest doordringende inzicht dat we hebben opgedaan is de complexiteit van de uitdagingen waarmee de eerste volgelingen van Jezus na zijn dood te maken krijgen. Het materiaal geeft inzicht in de historische achtergrond waarin de Romeinse keizers en hun bewind een grote bedreiging vormen voor zowel Joden als de eerste volgelingen van Jezus. Daarnaast zet Bas van Os het spanningsveld van de eerste gemeenten die Jezus volgen verhelderend uiteen door bijvoorbeeld de brief van Paulus aan de Galaten naast de brief van Jacobus te plaatsen. De brief van Jacobus is een voorbeeld van de stroming die trouw probeert te blijven aan de Joodse traditie, terwijl de brief van Paulus aan de Galaten een pleidooi houdt voor een nieuwe vrijheid die is ontstaan doordat in Jezus Christus Gods liefde voor alle volken geldt.

De deelnemers vinden het luisteren naar de nieuwtestamentische boeken via de app Mijn Bijbel een verrijkende ervaring. ‘Ik begrijp niet alles, maar het is wel goed om een keer een hele brief te beluisteren en niet alleen een enkel hoofdstuk,’ hoorde ik een deelnemer zeggen.

Ten slotte valt me op dat door het lezen van de nieuwtestamentische Bijbelboeken in hun historische context de actualiteit van het geloof opnieuw wordt belicht.

Het bespreken van de nieuwtestamentische boeken en de wijze waarop Vertellers en vertalers ons hierin begeleidt, leidt tot gesprekken die ook een relevantie hebben voor het hier en nu. Het is een verdieping van onze geloofsbeleving.

Ds. Anette Sprotte, predikante in Leusden