Even voorstellen: Leviatan!

De Leviatan wordt in de Bijbel een paar keer genoemd. Het lijkt daar te gaan om een zeemonster. Maar hoe komt het dat de Leviatan tot op de dag van vandaag zo’n grote symbolische betekenis heeft? Het heeft met angst te maken en de mogelijkheid om die het hoofd te bieden, legt emeritus-professor Bob Becking (Universiteit Utrecht) in deze blog uit.

Door heel Nederland gingen tot in de jaren vijftig sagen, waarin aan kinderen langs de waterkant de angst werd ingegeven voor een watermonster dat hen naar de diepte zou lokken wanneer zij te dicht langs de waterkant gingen. Er waren talloze benamingen voor dit monster, zoals ‘de bullebak’.

In het oude Nabije Oosten was er een verscheidenheid aan voorstellingen van zeemonsters, draken en zevenkoppige slangen. Reeds voordat Israël als volk ontstond, werd de Leviatan genoemd in een spijker­schrifttekst uit het oude Oegariet. Tussen 1500 en 1200 voor Christus bloeiden in deze kosmopolitische havenstad de economie en de cultuur.

In het Oude Testament wordt zes keer melding gemaakt van een zeemonster, daar Leviatan genoemd: tweemaal in de Psalmen, tweemaal in het boek Jesaja en tweemaal in het boek Job. De zes Bijbelgedeelten leveren geen gezamenlijk of eenduidig beeld.

Psalm 74 bezingt de grote daden van God in de geschiedenis. Daarin speelt de overwinning op de Leviatan een rol. De herinnering daaraan functioneert als prikkel voor het gebed tot God om net als in het verleden in het heden in te grijpen. Tot die daden behoren Gods koningsheerschappij door de eeuwen heen en de uittocht uit Egypte, die als volgt verwoord wordt:

De Leviatan staat hier voor de macht van de Farao uit Egypte. Volgens het oudtestamentische geloof is die macht bij de uittocht verbroken. Tegelijkertijd ligt hier een begin van de latere joodse voorstelling, waarbij op de jongste dag het vlees van de overwonnen Leviatan als voedsel voor de vromen zal dienen.

Psalm 104 bezingt de grootsheid van de schepping. Speciale aandacht krijgt daarbij de zee met de daarin vertoevende schepselen: Zie hoe wijd de zee zich uitstrekt. Daar wemelt het, zonder tal, van dieren, klein en groot. Daar gaan de schepen, de Leviatan, door u gemaakt om daarin te spelen. (Psalm 104:25-26) Hier wordt de Leviatan niet als een macht tegenover God gezien, maar als een van zijn schepselen dat tot taak heeft om in de zee te spelen.

In Job wordt de Leviatan in verband gebracht met een rustende chaosmacht, die opgejut kan worden om de orde te verstoren. Nadat Job onwetend het slachtoffer is geworden van een afspraak tussen God en de Satan, komt hij berooid op de mestvaalt terecht. Aanvankelijk is er bij hem een vrome acceptatie van zijn lot. Nadat hij zeven dagen en zeven nachten heeft gezwegen, gaat hij met drie vrienden in gesprek over de zin van schuldloos lijden.

Job opent deze dialoog met een indrukwekkende monoloog, waarin hij de dag van zijn geboorte vervloekt. Job verwoordt de afgrond van het lijden waarin hij is terechtgekomen. Hadden de dag-vervloekers hem maar verwenst, zij die vaardig zijn de Leviatan op te stoken (Job 3:8). Ik volg hier een interpretatie die stelt dat gedoeld wordt op religieuze specialisten die de magische kracht bezitten om de dag te vervloeken of het oermonster op te wekken.

In zijn toespraak uit de stormwind brengt God twee dieren op het toneel van het debat over de zin van schuldloos lijden: Behemoth en Leviatan. Het punt waar het om gaat, zit verstopt in twee vragen van God aan Job: ‘Wie kan oog in oog met hem [de Behemoth] staan en een ring door zijn neus halen? Kun jij met een vishaak de Leviatan op de kant trekken en zijn tong met een touw beteugelen? (Job 40:24-25). Terzijde: zowel de NBG als de NBV geeft de namen deze mythologische dieren weer met ‘nijlpaard’ en ‘krokodil’. Daarmee is de mythologie wegvertaald en de dreiging als in ‘Jurassic-park’ omgevormd tot een vriendelijke dierentuin.

God stelt die vraag niet om Job en andere mensen in hun kleinheid te tekenen, maar veeleer om een antwoord te geven op de klacht van Job. Dat antwoord komt hier op neer: aangezien de krachten in het universum zo kolossaal zijn, staat zelfs God wel eens met lege handen. In een dualistisch model wordt een andere kracht naast God erkend, die hij slechts ten dele heeft beteugeld.

De zes plaatsen in het Oude Testament bieden geen eenduidig beeld van de Leviatan. Deze veelduidigheid komt terug in de wonderlijke geschiedenis van de Leviatan in de joodse, christelijke en westerse cultuur. In het Nieuwe Testament en andere vroegchristelijke teksten wordt de Leviatan niet genoemd. Bij de kerkvaders komt de Leviatan weer wel voor en dan als een allegorische verwijzing naar de Satan.

Deze opvatting van de Leviatan als kornuit van de Satan is ook in het jodendom te vinden. De joodse traditie kent een voorstelling waarbij op de jongste dag de ware vromen een maaltijd krijgen als beloning voor hun trouw en standvastigheid. Daarbij krijgen zij onder andere een stukje van de overwonnen Leviatan aangeboden.

In de apocalyptische traditie speelt het motief van de ‘omgekeerde wereld’ een belangrijke rol: de toekomst is een negatieve blauwdruk van het heden. De jongste dag zal dus voor de gelovigen een omkering van hun smart inhouden. De angst voor de ondergang, verbeeld in de beide monsters, zal worden omgekeerd in vreugde. In plaats van verslonden te worden door het monster, zal men het monster verslinden.

Tussen 1500 en 1800 is in de westerse cultuur een langzaam en schoksgewijs proces van onttovering van de werkelijkheid aan te wijzen. Dit heeft ertoe geleid dat met een toenemend nuchtere blik naar de werkelijkheid werd gekeken. Een beetje kort door de bocht geformuleerd: wat niet experimenteel waarneembaar is, bestaat niet. Dat had gevolgen voor de Leviatan. Drie reacties zijn aanwijsbaar.

De eerste luidt: de Leviatan is niet waargenomen, dus hij bestaat niet. De tweede houdt vast aan de traditie: het dier staat in de Bijbel, dus hij bestaat en zal nog wel eens worden waargenomen. Een derde reactie cirkelt rondom de gedachte dat de Leviatan – hoewel niet empirisch waarneembaar – symbool staat voor angst en ondergang of voor de omarmende dan wel verstikkende macht. De symbolische opvatting heeft zijn weg gevonden in de mental map van de moderne mens.

De laatste 25 à 30 jaar drukt de Leviatan steeds duidelijker zijn neus tegen het venster in literatuur, film, muziek, strips, computergames enz. De leden van de Welshe rockband Manic Street Preachers componeerden en schreven het lied ‘Leviathan’. Het werd opgenomen op het War Child-liefdadigheidsalbum Help! – A Day in the Life (2005). Met dit lied wilde de band het niveau van pure liefdadigheid ontstijgen. Het probleem van kindsoldaten is eerst en vooral een politiek probleem. In het refrein is sprake van ‘Leviathan in disguise’. Vermomd als de oorlogsmachine van dictatuur en democratie vraagt dit beest aanbidding en onderwerping
.
In 2014 ging de film Leviathan van Andrey Zvyagintsev in première, die op beklemmende wijze de ongelijke strijd tegen de macht uitbeeldt. In het complexe en fascinerende kaartspel Magic komt een groep creatures voor die Leviatan heten. Dat zijn sterke kaarten die echter veel ‘punten’ vragen om in het spel gebracht te worden en in het spel te houden. Deze kaarten bevatten verwijzingen naar Bijbel en traditie. De Leviathan kan veel schade berokkenen. Een aanval kan fataal zijn. De kaart is echter getemd door de hoge kosten die zo’n aanval meebrengt.

Ook in de wereld van Batman, de vleermuisachtige held, is de Leviatan doorgedrongen. In de jaargang 2011 van het striptijdschrift Batman Incorporated komt de Organisatie Leviathan in beeld. Deze al-Qaida-achtige groep heeft boze plannen. In het laatste nummer van 2011 overspeelt Leviatan zijn hand door een directe aanval op Batman. Er is een extra effect: in de politieke betekenislaag wordt een connectie gesuggereerd met de nazi-ideologie. Daarmee vindt een demonisering van de Arabische wereld plaats.

Ik waag het erop te beweren dat ‘Leviatan’ een woord is dat als label gebruikt kan worden om het onbenoembare en bedreigende van een diepgevoelde angst aan te geven en dat met het plakken van dat label de eerste stap gezet is op de weg uit de angst. Vanuit dit scenario is ook goed te begrijpen, waarom de Leviatan het als symbool uitgehouden heeft. Het fabeldier is een element om de gebrokenheid van het leven te kunnen aanvaarden.

Monsters zijn en blijven verbeeldingen van de geest. Namen en de gestalten waarin ze zich manifesteren maken deel uit van de cultuur waartoe iemand behoort. We kunnen echter niet zonder monsters. Vanaf de teksten van Oegariet tot aan de roman Pier en Oceaan van Oek de Jong hebben we de Leviatan nodig om onze onrust te kunnen temmen.

Dit blog is een ingekorte versie van het laatste hoorcollege dat Bob Becking op 2 september heeft gehouden bij zijn afscheid als hoogleraar Bijbel, Religie en Identiteit aan de Universiteit Utrecht. Een uitgebreidere versie is gepubliceerd in: B. Becking, Zonder monsters gaat het niet: een geschiedenis van de Leviathan, Vught: Skandalon, 2015, dat deze maand verschenen is.

Deze blog is eerder gepubliceerd op www.pthu.nl/Bijbelblog