‘Er stáát toch vlees, professor?’

Tientallen jaren geleden, in een collegezaal in een van onze universiteitssteden. Een van de studenten krijgt de beurt om een stukje uit Romeinen 8 te vertalen vanuit het Grieks: ‘Want wat voor de wet onmogelijk was, omdat zij zwak was door het vlees…’ Docent: ‘Waarom vertaalt u daar “vlees”, meneer?’ ‘Er stáát toch “vlees”, professor?’ ‘Nee meneer, er staat geen “vlees”, er staat “sarx”.’

Het is al een oude anekdote. Ze komt van Johan Kijne, die jarenlang bij het NBG werkte. Een leuk feitje: zijn zoon, Chris Kijne, is nu een van de insprekers van de NBV21 Audiobijbel.

Terug naar die collegezaal. De student leerde dat er voor een Grieks woord zoals sarx geen standaardvertaling bestaat. Het is niet zo dat één woord in het Grieks precies overeenkomt met één woord in het Nederlands. En met ‘vlees’ kom je er in Romeinen 8 niet goed uit.

In het Nederlands gebruiken we het woord ‘vlees’ vooral voor voedsel. Het Grieks heeft voor het vlees dat je bij de slager koopt een ander woord: niet sarx, maar kreas.

Als je in een vertaling standaard voor ‘vlees’ kiest, gaat het mis. In 1 Korintiërs 1:29 zou er bijvoorbeeld staan: ‘Zo kan geen vlees zich tegenover God op iets beroemen.’ Wat in de brontekst normaal klinkt, wordt dan in het Nederlands vreemd of zelfs onbegrijpelijk. Dat is precies wat de Nieuwe Bijbelvertaling wilde voorkomen. ‘Vlees’ is dan meestal geen bruikbare vertaling.  Het Grieks betekent hier niet ‘geen vlees’, maar ‘geen mens’. Zo staat het in de NBV (en straks ook in de NBV21).

De NBV kiest voor een weergave in natuurlijk Nederlands. Want pas als een zin net zo natuurlijk klinkt in het Nederlands als in het Grieks, ben je trouw aan de brontekst. Geen ‘vlees’ dus. Toch is het de vraag of de NBV in alle gevallen van sarx de kern heeft weten te raken.

Die vraag is ingewikkeld, maar ik kan deze kwestie hier slechts heel beknopt bespreken. Voor het hele verhaal, en alle overwegingen, zie mijn artikel in het vakblad Met Andere Woorden.

In enkele delen van zijn brieven gebruikt Paulus het woord sarx in een specifieke, negatieve betekenis. Sarx is dan de tegenpool van de Geest. Dit woord staat voor de oude, verdorven wereld, waarin het kwaad vrij spel heeft. De oude orde van de sarx staat tegenover de nieuwe orde van de Geest.

Zo ook in Romeinen 8, een tekst waarin Paulus het woord sarx heel vaak gebruikt. In de NBG-vertaling 1951 staat in Romeinen 8:5a: ‘Want zij, die naar het vlees zijn, hebben de gezindheid van het vlees’. De NBV: ‘Wie zich door zijn eigen natuur laat leiden is gericht op wat hij zelf wil’. Dat is goed en begrijpelijk Nederlands. Toch kwam er van verschillende kanten kritiek op, die samen te vatten is in twee punten.

Tijdens de revisie van de NBV kwam dit vertaalprobleem uitvoerig aan de orde. Het was misschien wel het lastigste punt van de hele revisie. Er is geen ideale oplossing. Nadat we er zelf goed over hadden nagedacht, hebben we in 2018 via debijbel.nl om inbreng gevraagd van bijbellezers. Ook bespraken we het probleem met een groep wetenschappers.

Juni 2019, opnieuw een collegezaal. Dit keer het gebouw van de Vrije Universiteit. Professoren, docenten, vertalers en studenten buigen zich over proefteksten van de NBV21. Het voorstel van de vertalers is om sarx in teksten als Romeinen 8 steeds te vertalen met ‘het aardse’ of een woordcombinatie met ‘aards’. Er klinken kritische vragen, de vertaalvoorstellen worden van commentaar voorzien, genuanceerd en aangescherpt. Uiteindelijk overheerst het gevoel dat dit een goede richting is.

We zijn daarom op deze weg doorgegaan. Als ‘aards’ steeds terugkomt in de vertaling van sarx lost dat de twee problemen op die ik hierboven heb genoemd:

Laten we eens bekijken hoe dit uitwerkt in Romeinen 8:4b-8: 

Net als de NBV is de NBV21 gesteld in goed, natuurlijk Nederlands. Het voordeel van de NBV21 is dat deze compacter is en de tegenstelling scherper neerzet. Door in de vertaling van sarx steeds ‘aards’ te laten terugkomen, geven we de brontekst op een doeltreffende manier weer in het Nederlands.

Maar de vertaling van sarx zal onderwerp van discussie blijven. En zonder twijfel zal ook de vertaaloplossing van de NBV21 straks wel ergens in een collegezaal ter discussie worden gesteld.

Cor Hoogerwerf is specialist vertalen en exegese Nieuwe Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en werkte mee aan de NBV21.

Deze blog is een korte weergave van een artikel van Cor Hoogerwerf, ‘De mens, het aardse en de Geest. De vertaling van sarx in de NBV21’ in: Met Andere woorden 40/1 (mei 2021), 4-27. Lees dit artikel hier of bestel hier het laatste nummer van Met Andere Woorden.

Meer lezen over de NBV21? Zie de berichten op de nieuwspagina.

Bronvermelding

De anekdote aan het begin van deze blog is ontleend aan G.J. Marseille, Maar professor, er stáát toch “vlees”?… een paar hoofdstukjes over vertalen en vertalingen van de bijbel in het Nederlands, Voorburg 1980.