Nieuwtestamenticus en archeoloog Jürgen Zangenberg selecteerde negen foto’s uit zijn collectie van landschappen in Israël. Samen met Lianne Kalkman schreef hij er toelichtingen en een inleidend verhaal bij.
Waterval in de Jordaan
Waterval van de Jordaan in Noord-Galilea. Drie riviertjes vormen hier samen de Jordaan: de Hasbani, de Dan (op de foto) en de Banyas of Hermon. De Dan-waterval ligt net als de resten van Caesarea Filippi (Marcus 8:27) in een natuurpark. Alle drie de riviertjes ontspringen op de berg Hermon. De Jordaan is sinds vele eeuwen een grensrivier. Omdat er voor de landbouw veel water afgepompt wordt, bereikt te weinig water de Dode Zee.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg .
De klippen van Arbel en Kibbutz Migdal
De klippen van Arbel en de westelijke oever van het Meer van Galilea met Kibbutz Migdal. In deze streek was Jezus van Nazaret actief. Tegenwoordig wordt het gebied intensief voor landbouw gebruikt. De kippen- en struisvogelfarms en bananenplantages konden pas tot stand komen na drooglegging van het gebied.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Olijfboomplantage in Galilea
Een olijfboomplantage bij Betlehem in Galilea. De olijfboom is – naast graan en wijn – sinds millennia kenmerkend voor de mediterrane landbouw. Voor de oogst van deze vruchten is intensieve samenwerking nodig van dorps- en familiegemeenschappen.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg
De Dode Zee met de oase Ein-Feshkha
De Dode Zee met de oase Ein-Feshkha nabij Qumran. De Dode Zee is met de Jordaanvallei en Wadi Araba onderdeel van de Riftvallei tussen Syrië en Oost-Afrika. Het is een van de warmste en droogste gebieden op aarde. Het zoutgehalte van 30% maakt leven in de Dode Zee onmogelijk, met uitzondering van bepaalde bacteriën. Alleen in oases als in En-Feshkha of En-Gedi kunnen producten als dadels en balsem verbouwd worden.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Bos in Wadi Araba
Bos in Wadi Araba. Dat gebied behoort tot de Riftvallei evenals de Dode en de Rode Zee. Wadi Araba is toegankelijk vanuit het noorden en het zuiden en daarom ondanks zijn extreme klimaat een doorgangsgebied. De oude Egyptenaren controleerden het gebied vanwege de nabijgelegen kopermijnen. Later trokken de karavanen met wierook en andere rijkdommen van de Nabateeërs erdoorheen, van Arabië via Petra naar de Middellandse Zeekust.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Landbouwterrassen in Samaria
Het centrale bergland van Samaria met landbouwterrassen. Landbouwterrassen, bedoeld voor olijfbomen en wijngaarden, werden millennia lang onderhouden door families en dorpen. Ze zijn vooral nog te zien rond Hebron en in Samaria, hoewel er ook daar steeds meer verdwijnen.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Meer van Galilea vanuit Hippos
Het Meer van Galilea, gezien vanuit de Dekapolis. Rondom dit meer ontstond in de Oudheid een gebied met een eigen karakter, tussen het Joodse Galilea en de Grieks- Romeinse steden van de Dekapolis. Het meer had havens in Magdala en Tiberias en verbond daarom Syrië met de dichter bevolkte gebieden aan de mediterrane kust. Het was in de tijd van Jezus dus allesbehalve een afgelegen achterhoek.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Winteravond aan het Meer van Galilea
Winteravond aan het Meer van Galilea. De winters in Galilea zijn vochtig en behoorlijk koud. In de oudheid was het meer belangrijk vanwege de rijkdom aan vis en als transportroute; tegenwoordig vooral als waterreservoir.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
De Dode Zee bij Massada
Het eind van de Dode Zee bij Massada. Dit gebied was altijd al levensvijandig (denk aan het Bijbelse Sodom), een ideale plaats voor een fort als Massada waarin mensen zich beschermden tegen vijanden. De waterspiegel van de Dode Zee daalt tegenwoordig drastisch omdat in het Judese bergland te weinig regen valt en er nauwelijks meer water via de Jordaan binnenstroomt.
Foto: © Jürgen K. Zangenberg.
Een toelichting op de foto’s
Lianne Kalkman & Jürgen K. Zangenberg
Israël in de tijd van de Bijbel
Het land Israël wordt ons in de eerste vijf Bijbelboeken voorgesteld als ‘een land dat overvloeit van melk en honing’ (Num. 14:8). Vruchtbaar grondgebied is door de eeuwen heen van cruciaal belang geweest voor de mensheid. Voor Israël was dat niet anders. Niet voor niets wordt in Genesis 2 en 3 de goddelijkste plek op aarde voorgesteld als een prachtige, groene tuin vol van vruchtdragende bomen en van dieren. Wie het verhaal doorleest, ziet een beeld voor zich van een stukje hemel op aarde! Al snel wordt de lezer echter duidelijk gemaakt dat een dergelijke goddelijke omgeving niet langer binnen handbereik is voor de mens. Het lot van de mens zijn de doornen en distels.
Het vervolg van de Bijbel laat ons dan ook iets zien van het contrast tussen het verlangen naar een volmaakte wereld en de realiteit van het alledaagse zwoegen. Deze beschrijvingen helpen ons om een beeld te krijgen van klimaat en landschap in de tijd van de Bijbel, zowel van ideaal als van realiteit.
In poëtische teksten komen we vaak beeldspraak tegen die verwijst naar de omgeving. Bijvoorbeeld in het lied van Habakuk (hoofdstuk 3, speciaal vers 17-19). De profeet zegt hier dat hij zich zal verheugen in God, ook al zou het land niet meer vruchtbaar zijn. Hij noemt concrete voorbeelden (van de vijgenboom, wijnstok en olijfboom, van de velden en het vee) waarmee we ons een voorstelling kunnen maken van het Israëlitische landschap. We komen deze voedselbronnen ook tegen op andere plekken in de Bijbel: de gersteoogst bij Ruth, de wijngaarden in de evangeliën of het Lied van de wijngaard (Jes. 5). Maar het gebrek aan voedsel, dat Habakuk 3 benoemt, is ook een realiteit. Wie Rechters of Koningen leest, komt veelvuldig passages tegen over droogte en hongersnood. Ook in de Bijbel is het contrast tussen het gewenste klimaat en de realiteit duidelijk zichtbaar.
17Al zal de vijgenboom niet bloeien,
al zal de wijnstok niets voortbrengen,
al zal de oogst van de olijfboom tegenvallen,
al zal er geen koren op de akkers staan,
al zal er geen schaap meer in de kooien zijn
en geen rund meer binnen de omheining –
18toch zal ik juichen voor de HEER,
jubelen voor de God die mij redt.
19God, de HEER, is mijn kracht,
Hij maakt mijn voeten snel als hinden,
Hij laat mij over toppen van bergen gaan.
Voor de koorleider. Bij snarenspel.
1Voor mijn geliefde wil ik zingen
het lied van mijn lief en zijn wijngaard.
Mijn geliefde had een wijngaard,
op een vruchtbare helling gelegen.
2Hij bewerkte de grond, haalde de stenen eruit
en plantte een edele druivensoort.
Hij bouwde er een wachttoren,
hakte ook een perskuip uit.
Hij verwachtte veel van zijn wijngaard,
maar die bracht slechts wrange druiven voort.
Het klimaat in Israël was vaak verre van ideaal. Psalm 121 bevat een zegen die ons hier iets van laat zien: ‘overdag kan de zon je niet steken, / bij nacht de maan je niet schaden’, ‘de HEER is de schaduw / aan je rechterhand’. Anders dan voor ons in het gematigde Nederland is voor de dichter de stekende zon een gevaar en is de koele schaduw een grote zegen voor de uitgeputte reiziger!
Niet alleen de zon, maar ook water kon negatieve associaties oproepen. De zee staat vaak symbool voor de vijanden van God (Ps. 74:13; 89:10; Jes. 27:1). Zeevaart, destijds vol levensgevaar, maakte de zee, met golven die de mens willen opslokken, tot een sprekend symbool voor de dood. Des te beeldender is de passage over Jezus, wandelend op het water. Andere belangrijke wateren in Israël hadden ook specifieke connotaties: de Dode Zee, nu een toeristenattractie, is in de Bijbel onlosmakelijk verbonden met het gruwelijke lot van Sodom en Gomorra (Gen. 19). Wie de Jordaan bezoekt, zal misschien teleurgesteld zijn bij de aanblik van het kleine stroompje – het water waardoor Israël volgens Jozua het beloofde land introk, had men zich wellicht imposanter voorgesteld. Toch moeten we ons niet vergissen: Naäman maakte al duidelijk dat de Jordaan geen reden was om als reiziger Israël aan te doen (2 Kon. 5).
13U hebt door uw kracht de zee gespleten
en de koppen van monsters op het water verpletterd,
10U heerst over de hoog rijzende zee –
verheffen zich haar golven, U brengt ze tot rust.
1Op die dag zal de HEER ingrijpen:
Hij trekt zijn groot en machtig zwaard
tegen Leviatan, de snelle, kronkelende slang,
en Hij zal Leviatan doden, het monster in de zee.
Israël tegenwoordig
Ooit noemde iemand het land van de Bijbel het ‘vijfde evangelie’. Niets zou het verhaal tussen God en de mensen, het leven van Jezus en zijn boodschap beter begrijpelijk kunnen maken dan het land zelf met zijn bergen, valleien, plaatsen en vondsten. Hier zien we de patriarchen met hun schapen door de woestijn trekken, Jozua de Jordaan oversteken en Jezus met zijn volgelingen over zachtgroene heuvels trekken, predikend over het mosterdzaadje en het koninkrijk van God. Veel mensen gaan in dit land dus op zoek naar de Bijbelse wereld, maar niets is zó drastisch veranderd als juist dit ‘vijfde evangelie’. Israël is een modern land met snelwegen en wolkenkrabbers die je al van veraf kunt zien. Zowel in Israël zelf als in de Palestijnse gebieden groeit de bevolking snel, worden land en water steeds schaarser en het conflict daarover steeds scherper. Zelfs de – vaak noodgedwongen – ‘traditioneel’ gebleven Arabische ‘achterhoeken’ in de Palestijnse gebieden zijn inmiddels aan veranderingen onderworpen. Er zijn nog wel plekjes waar westerlingen enig gevoel van de voormoderne tijd kunnen krijgen, zoals die op oude zwart-witfoto’s van het einde van de negentiende eeuw te zien is. Niet The Wind Of Change die overal waait, maar de geur van gras en bloemen, van gebraden vis en de smaak van olijfolie en wijn – het koninkrijk van God voelt dan zó dichtbij! Maar zelfs deze voormoderne tijd is niet identiek aan de situatie ten tijde van de koningen van Juda of van Jezus. Te veel is zelfs al in de voormoderne tijd gebeurd. Ingrijpend waren vooral het einde van de intensieve irrigatielandbouw in het zuiden in de achtste eeuw n.Chr. en de ontbossing van centraal-Palestina ten tijde van de Turken. Toen konden zich woestijn en steppe weer uitbreiden. Dat proces werd in de twintigste eeuw teruggedraaid, maar dreigt door klimaatveranderingen weer terug te komen.
Het land van de Bijbel is sinds lang onderwerp van hooggespecialiseerd en interdisciplinair onderzoek: klimatologen, sedimentologen, botanici en anderen werken samen en analyseren bodemvondsten, pollen en plantenresten om te zien of micro- en macroklimaat voorheen misschien anders waren dan nu. Het blijkt dat de temperaturen en de vegetatiezones min of meer onveranderd bleven, terwijl de waterniveaus van het Meer van Galilea en de Dode Zee drastisch veranderden. Continuïteit in het regionale klimaat én grote veranderingen in lokale levensomstandigheden gingen hand in hand en maken het moeilijk om een globaal beeld van ‘het’ landschap van antiek Palestina te reconstrueren. Bijna niets is zoals het was. Ook tijdens ‘de Bijbelse geschiedenis’ van diverse eeuwen maakte het land veranderingen door.
Landschap is meer dan een moment – het beweegt. Landschap is divers, geen plek lijkt op een andere, en klimaatveranderingen pakken lokaal vaak verschillend uit. De foto’s hieronder geven dan ook geen blik in het verleden. Ze geven slechts een impressie van de diversiteit van het ‘land van de Bijbel’ anno nú.
Alle foto’s zijn gemaakt door Jürgen Zangenberg.
J.A. Kalkman-Mahdi BA studeert Hebrew and Aramaic Studies aan de Universiteit Leiden en Theology and Religious Studies aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Prof. dr. Jürgen K. Zangenberg is hoogleraar Antiek Jodendom en Vroeg Christendom aan de Universiteit Leiden en co-directeur van het internationale Kinneret Regional Project (zie kinneret-excavations.org). Hij deed jarenlang opgravingen in Israël.
Bronvermelding
Lianne Kalkman en Jürgen K. Zangenberg, ‘Het “land van de Bijbel” tussen verleden en heden. Een toelichting op de foto’s in dit nummer’ in: Met Andere Woorden 41/2 (oktober 2022), 4-6, foto’s: 7, 18, 33, 42, 46-47, 53, 58, 60.